Балаҕантан – олох инники күөнүгэр

Национальнай ар­хыып пуондатыгар Саха сиригэр өрөбө­лүүссүйэ хамсааһы­ныгар, Сэбиэскэй бы­лааһы олохтооһуҥҥа көхтөөх кыттыыны ылбыт, холкуоста­ры тэрийсибит, таһаарыылаахтык үлэ­лээбит-хамсаабыт, итиэннэ эппиэттээх салайар үлэҕэ тахсы­быт тыа сирин дьах­талларын тустары­нан матырыйааллар аҕыйаҕа суохтар.

Урутаан иһэр өй­дөөх-санаалаах үөрэхтээх дьон­нор, эдэр ыч­чаттар ыраахтааҕы бат­таллаах былааһын уонна хаалынньаҥ олоҕу утарар өйдөрө-санаалара уһук­тарыгар сыылкаҕа кэлбит бассабыыктар тэрийбит куруһуоктара улахан са­быдыаллаах. Бу куру­һуоктарга дьарыктаммыт Вера Семеновна Синег­лазова, Софья Борисов­на Калачик-Якутцева, Дора Самуиловна Жир­кова, Марфа Георгиев­на Потапова-Габышева, Капитолина Николаевна Атласова-Юхневич, Лия Давыдовна Котенко-Гом­мерштадт, Рая Израилев­на Цугель, К.С. Середки­на, А.С.Середкина, Анись Иосифовна Шергина, Яд­вига Викентьевна Проне­вич, Клавдия Дмитриевна Глазкова-Петрова 1917- 1918 сс. өрөбөлүүссүйэ дьайыытыгар көхтөөхтүк кыттыбыттара, гражданс­кай сэрии сылларыгар саа-саадах тутан кыра норуот көҥүлүн туруулас­пыттара, дьахтар хам­сааһынын төрүттээбиттэ­рэ, үгүстэрэ өрөспүүбүлү­кэни салайсыбыттара.

Сэбиэт былааһын олохтооһуҥҥа дьахтал­лары тардыы хайдах саҕаламмытай?

Бассабыык баарты­йа Саха сиринээҕи губ­бюротун быһаарыыты­нан, 1920 сыллаахха, бэс ыйыгар дьахтар салаата (женотдел) тэриллиби­тэ. Салайааччынан Вера Синеглазова анаммыта. Кини бастакы тэрээһини үмүрүтэн баран, Моск­ваҕа үөрэнэ барбытыгар муоһаны Дора Жиркова туппута.

Дьахтар салаата хо­муньуус уонна олоххо көхтөөх дьахталлары, кыргыттары үлэлээн ии­тиллээччилэр идэлээх со­йуустарыгар анаталаан, олорго уопсастыбаннай тэрилтэлэри тэрийбитэ. Бу уопсастыбаннай тэрил­тэлэртэн 10 дьахтартан биир дэлэгээти, алта ыйга биитэр биир сыл устатыгар болдьохтоон, талалла­ра. Дэлэгээт дьахталлар мунньахтарга сыльан ба­ран, туох быһаарыы ылыл­лыбытын кэлэктииптэргэ тиэрдэн, тустаах үлэни тэрийэллэрэ, ол түмүгэр уопсастыбаннай үлэҕэ эл­бэх дьахтар хабыллара. Ити курдук, дьахтар хам­сааһынын табыгастаах киэбэ – дэлэгээттэр муннь­ахтарын института олох­томмута.

1921 сыллаахха нэһи­лиэктэргэ дьахталлары кытары үлэлиир олохтоох партийнай уорганнар тэ­риллибиттэрэ. Дьахтар салаатын Бүлүү уокуругар Марфа Потапова, Өлүө­хүмүмэ уокуругар Дора Жиркова салайбыттара. Дойду үрдүнэн тэриллибит Дьахталлар аан дойдута­ҕы күннэрин чэрчитинэн, Дьокуускайга кулун тутар 7-8 күннэригэр баарты­йата суох дьахталлар бас­такы кэмпириэнсийэлэрэ ыытыллыбыта. Дьокуус­кайтан, чугастааҕы улуус­тартан уонна Өлүөхүмэ уокуругуттан 44 дэлэгээт мустан, үлэ отчуотун ис­тибиттэрэ, инники сорук быһыытынан: дьахтар салааларын бөҕөргөтөр­гө, оҕо саадтарын, оскуо­лалары арыйарга, дэлэ­гээттэр мунньахтарыгар уонна сэбиэскэй тэрилтэ­лэргэ дьахталлары күүскэ тардарга быһаарбыттара. 1921 сыл ахсынньытааҕы чахчынан, баартыйа уоба­ластааҕы тэрилтэтин учуо­тугар 52 дьахтар, хомсо­муолга 50 кыыс, идэлээх сойуустарга 200 дьахтар баара.

Саа-саадах тутан сэ­риилэспиттэрэ

1921 сыл бүтүүтүгэр эйэлээх олоҕу гражданс­кай сэрии аймаабыта. Бу сэриигэ 300 дьахтар кыт­тыбыта. Үгүстэн аҕыйаҕы холобурдаатахха, Дьааҥы кыыһа Мария Потапова бэргэн ытааччы, хорсун разведчик быһыытынан биллибитэ. Табалаах нэһи­лиэгэр төрөөбүт кыыс 1921 с. баартыйа кэккэтигэр киирбитэ. 1922 с. кулун тутарга өстөөхтөр төгү­рүктээһиннэригэр түбэс­пит Дьааҥы куоратыттан коммунардар этэрээттэ­рин кистэлэҥ суолунан та­һааран, Бүлүү куоратыгар сирдээн аҕалбыта. 1924 с. саҕаланыытыгар Дьо­куускайга кистэлэҥ наа­рыһынай буолан кэлбитэ, ЧОН-ҥа сулууспалаабыта, сэбиэскэй-партийнай ос­куолаҕа үөрэммитэ. 1931 с. ыалдьан өлбүтэ. Мария Шараборина Губчека ба­йыаһа буолан, 1921-1923 сс. Муомаҕа Коновалов бандьыыт, Аммаҕа Пепе­ляев генерал этэрээттэрин утары кыргыспыта.

Дьахталлар маҥнай­гы сийиэстэрэ саха кэс­килин түстээбитэ

Дьахталлар Бүтүн Саха сиринээҕи бастакы си­йиэстэрэ 1925 с., кулун тутар 9-8 күннэригэр ыы­тыллыбыта. Сийиэс тыа сиригэр үлэни күүһүрдэр соругу туруорбута. Онуо­ха үөрэҕи тарҕатыы чор­ботуллубута. Оҕолору үө­рэтэргэ оскуолалар аһыл­лыбыттара. Оттон улахан дьону ааҕарга-суруйарга үөрэтэргэ ааҕар балаҕаннар тирэх буолбуттара. Дьахталларга, ыал ийэ­лэригэр аналлаах «кыһыл муннуктар» тэриллибиттэ­рэ, таҥаһы-сабы тигэргэ үөрэтэр куруһуоктар үлэ­лээбиттэрэ. «Ыраас олох» хамсааһын чэрчитинэн, тыа дьахтарын олоҕун усулуобуйатын тупсарар­га, дьиэни-уоту ыраас­тык-чэнчистик тутарга, хотону дьиэттэн араарар­га улахан үлэ ыытыллыбы­та. 1927-1928 сс. өрөспүү­бүлүкэ үрдүнэн 41 «ааҕар балаҕан» баара, олорго 9 858 киһи, ол иһигэр 2811 дьахтар дьарыктаммыта. 1927-1929 сс. түмүгүнэн, Өлүөхүмэ уокуругун Аба­ҕатааҕы «ааҕар балаҕана» бастыҥ үлэлээҕинэн бил­либитэ. «Ааҕар балаҕан» сэбиэдиссэйэ Зоя Ое­гостурова делегатынан талыллан Cэбиэттэр ХIV Бүтүн Арассыыйатааҕы, V Бүтүн Сойуустааҕы си­йиэстэригэр кыттыбыта.

1930-с сс. үгүс оро­йуоннарга дьахталлар партийнай-сэбиэскэй үлэ­ҕэ анаммыттара, элбэх дьахтар холкуостар пар­тийнай тэрилтэлэрин уон­на нэһилиэктэр сэбиэт­тэрин салайбыттара. Уус Алдаҥҥа холкуос бастыҥ ыанньыксыттара Екатерина Яковлева, Ирина Олесова сүөһү иитиитин салайааччылара буола үүммүттэрэ. Екатерина Яковлева МТС сэбиэдис­сэйинэн, Хахсыт сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэ­лээбитэ, Саха АССР Киин ситэриилээх кэмитиэтин (ЯЦИК) чилиэнэ, I Кыргыт­тар өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэстэрин дэлэгээтэ (1936) буолбута. «Кыччама» холкуос бастыҥ ыанньык­сыта Ирина Олесова 1936 с. үүт-табаарынай пиэрмэ сэбиэдиссэйинэн анаммы­та, Бэрт Ууһун нэһилиэгин сэбиэтигэр сүөһү иитии­тин сиэксийэтин салайбы­та. 1936 с. сүөһү иитиитин стахановецтарын Бүтүн Сойуустааҕы мунньаҕар кыттыбыта, «Бочуот Знага» уордьанынан наҕа­раадаламмыта.

Хомсомуол уобалас­тааҕы кэмитиэтин ыҥы­рыытынан, 1932 с. кө­мүстээх Алдаҥҥа үлэлии тиийбит саха ыччатын кэккэтигэр балачча элбэх кыыс баара. Таатта кыы­һа Дарья Кривошапки­на 1932-1935 сс. Орочон бириискэтигэр үлэлээби­тэ, былааннарын аһары толороро. Киниэхэ анаан бэйиэт Александр Жаров маннык хоһоону айбыта:

«Если бы я знал, что этим приветом я украшу

Дни ее двадцать первой весны, в Орочене я видел в откадчице Даше

Облик девушки нашей страны,

И недаром идут по рес­публике толки,

Славя девушек наших и жен на Алдане.

На ударнице-комсо­молке

Весь Советский Союз отражен.

Я несу ей стихи, как стихи незабудки,

Ни на день, ни на час, ни на минуту пусть не вя­нут они

В нежном сердце якут­ки, изучающей русский язык».

Дарья Кривошапкина 1935 с. Немгерканнааҕы эбэҥки сэбиэтин бэрэссэ­дээтэлинэн талыллыбыта. 1937 с. Хотугу норуоттар институттарыгар куурус­ка үөрэммитэ, 1938 сыл­тан Таатта райисполко­мун бэрэссэдээтэлин сол­буйааччынан үлэлээбитэ.

Дьахталлар былаас­ка хото тахсыбыттара

Саха дьахталларыт­тан бастакынан Софья Сидорова эппиэттээх су­ даарыстыбаннай үлэҕэ анаммыта. Эдэригэр ыал батараага кыысчаан уоп­састыбаннай үлэҕэ, дьах­тар хамсааһыныгар көх­төөхтүк кыттыбыта. 1938 с., Сэбиэскэй тутуу кууру­һун бүтэрэн, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Прези­диумун Бэрэссэдээтэли­нэн анаммыта. Мария Нартахова 1934—1939 сс. Горнайдааҕы райиспол­ком бэрэссэдээтэлинэн, кэлин ЯЦИК, Совнарком аппарааттарыгар, баар­тыйа Мэҥэ Хаҥаластааҕы райкомун иккис сэкирэ­тээринэн, обкуом инст­рукторынан, социальнай хааччыйыы миниистири­нэн, 1954-1963 сс. Үрдү­кү Сэбиэт Президиумун Бэрэссэдээтэлинэн үлэ­лээбитэ. Холкуос бастыҥ ыанньыксыта Татьяна Васильева-Чярева 1934 с. Мэҥэ Хаҥалас оройуо­нун Хара нэһилиэгин сэ­биэтин бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта, 1936 с. Бү­түн Сойуустааҕы Киин си­тэриилээх кэмитиэт иккис сийиэһигэр кыттыбыта.

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сылларыгар дьахталлар үлэ инники күөнүгэр сылдьыбыттара. Ити сылларга холкуостаахтар 70 %-нара дьах­таллар этэ. 52 дьахтар холкуос бэрэссэдээтэли­нэн, 67 дьахтар нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэли­нэн, 67 дьахтар нэһилиэк сэбиэтин бэрэссэдээтэ­лин солбуйааччынан, 265 дьахтар сэбиэт сэкирэ­тээринэн, 23 919 дьахтар биригэдьииринэн, звено уонна пиэрмэ сэбиэдиссэ­йинэн үлэлээбиттэрэ.

Холобурга сылдьар үлэһит дьахтар

Мэҥэ Хаҥалас оройуо­нун II Тыыллыма нэһилиэ­гин холкуоһун ыанньык­сыта, 70 саастаах Агра­фена Никифорова 1944 с. сыһыарыллыбыт тоҕус ынаҕыттан хас биирдии­лэриттэн 1198 киилэ үүтү ыабыта, тоҕус ньирэйи төлөһүтэн туттарбыта!

Сэрии ыарахан сылла­рыгар дьахталлар тыылга утуйар ууларын умнан, хоһууннук үлэлээн кыа­йыыны уһансыбытта­ра. 1941—1945 сс. үрдүк көрдөрүүлэри ситиһэн, 30 дьахтар ССРС үрдүкү судаарыстыбаннай наҕа­раадаларынан, 179 дьах­тар Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бочуотунай Грамотаты­нан уонна «Саха АССР 15 сыла» знагынан бэлиэтэм­миттэрэ.

Наталия Степанова, СӨ Национальнай архыыбын дириэктэрин солбуйааччы, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ култууратын туйгуна, СӨ архыып дьыалатыгар туйгуна, Россия бочуоттаах архыбыыһа, Россия суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ.