Сахаҕа «былыр саха эрдэххэ» диэн этии баар. Ол аата мин саныырбынан «сахалыы ааттаах дьиҥ саха эрдэхпитинэ» диэн өйдөбүллээх. Дьэ ол былыр саха эрдэххэ хайдах сахалыы ааттар баар эбиттэрий?
Саха республикатын Национальнай архыыбыгар харалла сытар 1795-1796 сс. ыытыллыбыт биэрэпискэ суруллубутунан дьон үгүстэрэ сахалыы ааттаахтар. Онон ханнык ааттар сахаларга былыр баалларын, ханнык сахалыы ааттары биһиги өбүгэлэрбит сөбүлээн аат оҥостоллорун ааҕар кыахтаахпыт. Сорох ааттар киһи дэбигис өйдөөбөт гына суруллубуттар, ол өйдөнөр, биэрэпиһи суруйбут нуучча киһитэ хайдах истэринэн сахалыы тыллары нууччалыы ханарытан суруйбута буолар.
Холобурга, ылан көрүөҕүҥ, Өлүөхүмэ уокуругун Бордоҥ буолаһын дьонун испииһэктэрин (билиҥҥинэн Сунтаар улууһун Бордоҥ нэһилиэгэ). Кинээс сололоох Илбээн нууччалыы аат ылбыт уонна Иван Попов буолбут. Сахалар оҕо төрөөтөҕүнэ таҥара дьиэтигэр илдьэллэрэ. Аҕабыыт Аат суруйан иҥэрэрэ, төрөөбүт күнэ-дьыла таҥара кинигэтигэр киирэрэ. Маны сахалар «сүрэхтэнии» диэн ааттыыллара. Илбээн биэс уоллаах эбит. Илбээн икки уола Итийээс уонна Айанньыт нууччалыы сүрэхтэммит-
тэр, атыттар 3 уол: Сэгэрсин, Кэлтээки, Оҕонньор нууччалыы сүрэхтэммэтэхтэр, сахалыы ааттарынан эрэ сурулла сылдьаллар. Ревизияҕа сахалыы аатын таһынан аҕатын аатын араспаанньа гыммыттар, нууччалыы сиэринэн араспаанньалаах буолуохтаах диэн майгыттан буолуо. Холобур, Илбэҥэ кинээс уолаттара Айанньыт Илбээнэп, Кэлтээки Илбээнэп, Оҕонньор Илбээнэп буолбуттар. Оттон былыр саха майгытынан бастаан аҕатын аата, онтон бэйэтин аата ааттанар буолуохтаах. Холобур Илбэҥэ уола Кэлтээки.
Эр дьон сахалыы ааттарын сыымайдаан көрөн баран түөрт тус-туһунан бөлөххө араардахха маннык: кыргыска, олоҥхо бухатыырдарыгар сыһыаннаах; окко-маска, көтөр-сүүрэр аатыгар, булка сыһыаннаах; сиэргэ-туомҥа, итэҕэлгэ, сахалар төрүт тутулларыгар сыһыаннаах; саха майгытыгар, күннээҕи олоҕор-дьаһаҕар сыһыаннаах.
Бастакы бөлөххө киирэр былыр саха сэрииһитин туоһулуур ааттар бааллар: Боотур, Бухатыыр, Баҕат Баатыр (бу олоҥхо бухатыырын аата буолуон сөп), Болтоҥо (бу аат саха эр дьонугар элбэхтик көстөр аат). «Балтуга Тимиреев» диэн аатынан сурукка тиһиллибит, 1676 с. дьаһаах хомуйааччы нуучаларга утарыласпыт саха боотурун Тимир уола Болтоҥону кэриэстээн оҕоҕо аат биэрбит буолуохтарын эмиэ сөп.
Айылҕаҕа, окко-маска, көтөргө-сүүрэргэ сыһыаннаах ааттар: Мохсоҕол (бу аатынан уол оҕону элбэхтик ааттыыллар эбит), Алаас, Тэбиэнэй (бу былыр сахалар тэбиэн кыылы билэллэрин туоһулуур), Куоҕастыыр, Чыычаах (чаастатык көстөр аат), Тураах, Баҕа (бу аатынан кыыһы эмиэ ааттыыллар эбит), Моҕотой. Киһи майгытыгар, саха олоҕор-дьаһаҕар сыһыаннаах ааттар аһара элбэхтэр, биллэрин курдук саха киһини тас көрүҥүнэн, тута-хапта сылдьарын көрөн, саҥарар саҥатыгар сөп түбэһиннэрэн аат быһара: Кыччаҕар эбэтэр Кыччай, Айанньыт (бу аат чаастатык көстөр), Ньомой, Ылгын, Сатыыр, Мэлээрис, Бээкэй, Чахчаҥныыр, Кытархай, Бытык, Атастыыр (тэнийбит аат), Сэгэрсин эбэтэр Сэгэркэй, Кыччаан, Мүлүркэй, Мүлүрүс, Модьун, Хохту, Саҥыйах, Саталлаах, Баттах, Саамал, Тортоҕор, Самалык, Дьонумсах, Эрчим, Мичил, Убаанай, Өтөх, Мөдөөт, Чуум, Байыам (тэнийбит аат), Бүөчээн (тэнийбит аат) уо.д.а.
Сиэргэ-туомҥа, сахалар дьаһанан олорор төрүт тутулларыгар сыһыаннаах ааттар: Илбэҥэ эбэтэр Илбээн, Иччи-Бит, Түөн эбэтэр Түөнэ, Дьүүл (тэнийбит аат), Тойон, Кут.
Дьахтар аатыгар тус-туһунан бөлөххө араарыы наадата суох курдук. Тоҕо диэтэххэ үгүс ааттар дьахтар майгытыгар, тутта-хапта сылдьыытыгар, олоххо-дьаһахха сыһыаннаахтар. «Хотуннуур» эбэтэр «Хотумсук» диэн ааты саха сөбүлээн биэрэр эбит кыыс оҕотугар, хотун буоллун диэн баҕа санааттан буолуо. Чаастатык көстөр аат «Доҕорус», «Доҕордуур» диэн аат буолар. Былыр үйэтээҕи олорон ааспыт саха омук кэрэ аҥаардарын – дьахтар, кыыс оҕо маннык ааттаахтар эбит: Буйаҥныыр (тэнийбит аат), Дьуоҕустуур, Баҕыстыыр, Сатыыр, Чэрэҥниир, Абырыыр, Оонньуур, Куочайбыт, Бэттэйбит, Бэттэйик, Нукугус, Мэлэгир, Сэттээх, Бэдэрдээх, Обуйаан, Найамсык (чаастатык ааттанар), Сугун, Отон, Дьэдьэн, Хочууна, Ылгын, Ханыы, Аачын, Ааҕын, Бэйээрэс, Дэгэрэҥ, Тэрэгэр, Кытархай, Кытыана, Иистээх, Чоҕойоон (чаастатык ааттанар), Ньылдьаа, Маттайы эбэтэр Маттайа (чаастатык ааттанар), Хойоку, Дьуктугур, Күһэлэҥ, Көмүлүөк, Майакыын (чаастатык ааттанар), Хочууна (чаастатык ааттанар), Чэнэйбит, Барбах, Хабах, Сэһэн, Сабыйа, Иргэх, Көмүөл, Уруурҕас, Мултук (чаастатык ааттанар), Чэчириэн, Сибин, Кычыл, Харайбаат, Чаабый, Майыыта, Лахаайа, Тэктээнэ, Хараддьын, Дьэһээйи, Хотугун, Хойуку, Чыычаах, Сүүтүк, Үүтээн уо.д.а.
Бу туоһу туттар биэрэписпэр «Ыт Кыыһа» диэн эр киһи аата киэҥник тарҕаммыт. Багдарыын Сүлбэ «Аатта тал» диэн кинигэтигэр ити ааты маннык диэн быһааран суруйар: «итинник ааттыыр үгэс биһиги төрүппүт «ыт» диэн өйдүүртэн тахсыбыт буолуон сөп уонна ол ыттан абааһы куттанар диэн санааттан. Онон кини Ыт Кыыһын тыытыа, сиэ суохтаах дииртэн. Сүөһү ииттиитэ сүрүн дьарыктаах бары норуоттар ыкка сүгүрүйэр этилэр. Ордук көс олохтоохтор. Ыт биһиги ийэ кыылбытынан (тотеммытынан) буолар дииллэрэ кинилэр. Дьэ ол иһин ыты ити курдук өрө тутуу буолара. Ол иһин оҕотугар өлүүлээх ыал оҕотун биһигэр ыт оҕотун уган сытыарара. Уонна дьэ абааһыны куттаары, чугаһатымаары ити оҕолоругар Ыт Кыыһа диэн ааты биэрэллэрэ».
Аны бу биэрэпистэн көрдөххө икки тылынан ааттанар ааттар бааллар: Холобур, «Илбээн Быттыыр» (ол аата илиитин иминэн быттыыр диэн), «Тордуйа Мунду» (ол аата тордуйа тухары мундулаах балыксыт киһи буолуохтаах), «Суоҕу Ирдиир» диэн аата бэйэтэ этэ сылдьар, «Ааҕа Илбийэр» (илбийэр диэн тыл эмтиир диэн суолталаах), «Бөх Төрөөн» (бу киһи аата бэйэтэ этэ сылдьар дьадаҥы киһи буолара), «Хаппар Угун» (диэн кичээҥи, хаһаастаах, баҕар кэччэгэй киһини ааттыахтарын сөп), «Үлэлээн Кичэйэр» (бэйэтэ этэ сылдьар үлэһит киһи туһунан), «Түөкүн-Тутуҥ» (бу уоруйах
киһини аат быспыттар), «Куһаҕан Сырай» (тас дьүһүнүн көрөн эппиттэр).
Саха сирин араас нэһилиэктэригэр ыытыллыбыт 1796, 1811, 1816 сс. ыытыллыбыт ревизиялартан «саха эрдэххэ» сахалыы ааттары элбэҕи сыымайдыахха сөп. Сир сир аайы сахалыы ааттар араастаһаллар.
Былыр былыргыттан уос номоҕор кэпсэнэр саха төрдө ууһа буолбут, аҕа уустарын тэниппит, аар сааргы аатырбыт тэҥнээхтэрин булбатах, кэпсээҥҥэ сылдьар быһый-бөҕө, боотур дьоннорбут сахаҕа элбэхтэр. Кинилэр ааттарын-суолларын, сылдьыбыт сырыыларын, олорбут олохторун туһунан сээркээн сэһэнньиттэр кэпсээбиттэрин Г.В.Ксенофонтов, Сэһэн Боло, Эргис, Багдарыын Сүлбэ, Г.Е.Федоров уо.д.а. сурунан ылбыттара эмиэ баай. Үһүйээн үһүйээнинэн, сэһэн сэһэнинэн. Үһүйээҥҥэ күүркэтэн эбэтэр бэтэрээҥҥини былыр буолбут курдук бутуйан көрдөрүү элбэхтик көстөр. Дьэ оччотугар бу кэрэкэ дьоннорбут чахчы олоро, баар буола сылдьыбыттарын дьиҥнээҕин
хантан булан чопчулуубут?
Лиэнэҕэ нууча кэлэн сахалары сурукка киллэрэн барбыт кэмэ – XVII – с үйэ 1620-с сылларыттан. Кэлиҥҥи сылларга дьаныһан туран былыргыны, ол аата XVII-с үйэтээҕи докумуоннары үөрэтэбин. Бу докумуоннарга сорох сүдү төрүттэрбит нууча суругар
киирбиттэрин булан ааҕан үөрэбин, ол аата чахчы олоро сылдьыбыт эбэтэр нууча кэлэригэр баар дьоннор эбит диэммин.
Холобур, «Сунтар» диэн бүтүн улуус аатын сүгэ сылдьар дьаархаттартан төрдүлээх киһи 1662 с. дьаһаах төлөөбүттэр испииһэктэригэр «биир кииһи биэрдэ» диэн суруллар. Хаҥалас малдьаҕарыттан хаан тардыылаах Түлүөн уола Өһүргү сиэнэ «Сүлэ»
ити сыллардааҕы эргин докумуоннарга элбэхтик суруллар. Билигин Ньурба Сүлэ нэһилиэгин аатыгар иҥмит.
Сунтаар, Ньурба сахаларын төрүттээбит дьонунан Быркыҥаа Боотур, Тойук Булгудах, Босхоҥ Бэлгэтии буолаллар диэн үгүс сэһэннэргэ суруллар. Биир биир ырыттахха хайдаҕый?
Нууча суругар Быркыҥаа уола Торбуох 1650-с сылларга Өлүөхүмэ остуруогар Бордоҥ дьонун испииһэгэр дьаһаах төлөөтө диэн суруллар («Тарбук и Торбок он же, Бурканов
и Бырканов он же»). Торбуох Быркыҥаа уола эбит. Быркыҥаа бэйэтэ нууча кэлэригэр суох, ол аата былыргы киһи. Аны Торбуох Сунтаар улууһун Тойбохой нэһилиэгин төрүттээбит киһи. Национальнай архыып докумуоннарыгар былыр былыргыттан «Торбоховский наслег» диэн суруллар эрээри кэлин тоҕо эрэ «Тойбохой» диэн буолбут. Аны Быркыҥаа өссө икки уолаттарын туһунан 1921 сыллаахха Г.В.Ксенофонтов Хаҥалас нэһилиэгин киһитэ Борисов Михаил Иннокентьевичтан суруммутугар ахтыллар: «Быркыҥаа икки уолаттардаах эбит Таркаайы уонна Омолдоон». 1681 с. «Таркай Быркинин» дьаархаттарга баай, бас-көс киһилэрин курдук суруллубут (нууча суругар «лутчий якут»). Кини быраата «Омолдон Быркинин» 1704 сыллардаахха дылы дьаһааҕы төлөөбүт бордоҥнор истэригэр элбэхтик ахтыллар. Булгудах аата 1647 сыллартан 1680-с диэри дьаһаах кинигэлэригэр Бордоҥ дьонун испииһэгэр эмиэ суруллар. Холобур, 1659 сыллаахха «Булбудак Угдаров взято ясаку на нем три соболи воеводцой и дьячьих поминков соболь в консах с пупки и с хвосты».
Нууча омуга бу дойдуну булуон иннинэ сахалар уутуйан олорбут сирдэрэ Өлүөнэ Эбэбит улуу хочолоро — Туймаада, Эркээни, Эҥсиэли. Ол кэми нууча сурукка маннык диэн суруйбут «Лена өрүс биэрэгэр Бекетов остуруок туппут сирэ бары өттүттэн сахалар олобурдара. Быһа холуйан уон тыһыынчаттан тахса киһилээх аттаах, сатыы сахалар араас оруодаларын уутуйан олорор сирдэрэ. Сүөһүлэрэ, сылгылара да элбэҕэ бэт».
Сахаҕа баһылыыр оруолу ылбыт хаҥаластар бэрт киэҥ сири баһылаан олорбуттара биллэр уонна «саха төрүт ууһунан, саха төрдүнэн хаҥаластар буолаллар» диэн үгүс учуонайдар түмүк оҥороллоро нууча XVII үйэтээҕи докумуоннарыттан көрдөххө оруннаах. Бу хаҥаластар кэҥээн, ууһаан истэхтэрин аайы, сорохторо кинилэртэн араҕан, хайдан, саҥа аҕа ууһун төрүттүүллэрэ саха үһүйээннэригэр кэпсэнэр. Ол курдук хаҥаластартан мальдьаҕардар, бордоҥнор, наахаралар, нөөрүктээйилэр, дьаарханнар арахсыбыттар. Кинилэр түөлбэлээн олорбут сирдэрэ да биир. Сиинэ, Ботуобуйа үрэхтэрин төрдүнэн бары биир сомоҕо буолан быыһылаан олорбуттар. Ити нууча бу дойдуну булуон быдан иннинэ буолбут бадахтаах, тоҕо диэтэххэ, нууча кэлэн сурукка тиһэригэр, ити үөһэ ааттаммыт оруодалар бары тус туспа «буоластарынан» ахтыллаллар.
Бордоҥнор баһылыктарын аата «Бордоҥ» эбит. Баһылык аатынан ааттанан бордоҥнор, холобур, 1925-26 сс. Г.В.Ксенофонтов бэлиэтээбитинэн түөрт нэһилиэккэ уонна хас да
оруодаларга арахсаннар 9 тыһыынчаттан тахса киһи буола тэнийбиттэр эбит. Олортон икки Бордоҥ нэһилиэктэрэ ордон билигин Сунтаарга уонна Ньурбаҕа баар.
Былыр нууча кэлиэн иннинэ саха бэйэтэ ааттаах олордоҕо. Онтон 18-с үйэ бүтэһигиттэн нууча ыйааҕынан «сахалыы ааттары ревизияларга суруйумаҥ» диэн буолбутугар онтон саҕаламмыта нуучалыы аакка көһүү.
Кэлиҥҥи кэмҥэ сахалыы ааттаныы туһунан араас өрүттээх суруйуулар хаһыакка да кинигэлэргэ да кэмиттэн кэмигэр кэп сэнэр, суруллар буоллулар. Бу хайҕаллаах суол. Сахалыы төрүт тылбыт сүмэтин илдьэ сылдьар сахалыы ааттар сүппэтиннэр, умнуллубатыннар, омукпут киэн туттуута көлүөнэттэн көлүөнэҕэ хаалан иһиэхтин.
Наталия Степанова
