Сахаҕа маннык бэргэн этии баарын үгүс дьахтар билбэт эбит. Хаста даҕаны саха дьонун кытта көрсүһүүлэргэ таайтарыы курдук «эр киһини ас…» салгыыта хайдах буолуой диэн ыйыталастахха, дьахталлар хайдах эрэ эр киһи бэлэми аһыан баҕарар диэх курдук тыллары була сатыыллар. Түмүгэр, таба этэн да баран, дьэ онон толору этиини хатылааҥ диэтэххэ, эр дьоннор тута этэллэр, долоҕойдоругар туталлар, астыналлар, махтаналлар. Оттон дьахталлар син биир «оннук эбит ээ» диэн сэҥээрэ түспэттэр. Ол иһин «ДалбарХотуҥҥа» бэрт суолталаах бу саха мындыр этиитин чиҥэ-
тэн суруйан эрэбин.
Уол оҕо төрөөтөҕүнэ, бэл, суор үөрэр, бултаабыт аһыттан тиксиэм диэн. Саха ыалын аҕата уол оҕо төрөөтөҕүнэ эмиэ үөрэрэ, ырааҕы чугаһатар, туйахпын хатарар, көмүс уҥуохпун көтөҕөр ыччаттанным диэн. Уол оҕо соргута булдунан иитиллэн олорор эрдэххэ, кини кыраҕы хараҕар, сылайбат сындаатыгар, аһы-үөлү булар-талар дьо-ҕуругар иитиллэрэ. Билигин да саха эр киһитэ ол аналын ыһыкта илик. Этэргэ дылы, ахсынньыга астаах, олунньуга оттоох. Эбиитин аналын толорор ыыра-кыаҕа өссө кэҥээтэ. Россияҕа бастыҥ асчыт кимий? Иннокентий Иннокентьевич Тарбахов – саха
эр киһитэ. Ким хайдахтаах курдук туруулаһан, Аҕа дойду сэриитин саҕана сахалары хоргуйууттан быыһаабытай? Саха эр киһитэ – Илья Егорович Винокуров.
Уларыта тутуу ыарахан сылларыгар түргэнник ситэр, тиэргэҥҥэ иитиллэр көтөрдөрү босхо тарҕатан дьону аһынан-үөлүнэн ким хааччыйбытай? Саха эр киһитэ – Михаил Ефимович Николаев. Ол кырыымчык кэмҥэ саха эр дьонноро бултан-алтан тэйэ илик буоланнар, ас-үөл булан-талан, хотонтон үрүҥ аһы өллөйдөөн, биһиги, сахалар, ахсааммыт дьэ тэтимнээхтик эбиллибитэ, күөнэхпит дьэ оонньообута.
Онон эр киһини ас батыһар аналлаах. Эрэллээх эр киһилээх ыал тутахсыйбат. Биһиги Үөһээ Дьааҥыга оҕолордуун чинчийии ыыппыппыт: эһиги ыал тугу аһыыгыт диэн. Онно ыаллар үс тэҥ кэриэтэ бөлөххө арахсыбыттара: сорсуннаах булчут аҕалаах, кэтэх хаһаайыстыбалаах ыаллар быр-бааччы, тото-хана аһаан олороллор, бюджет үлэһитэ соҕотох ийэлээхтэр маҕаһыынтан туохха харчылара тиийэринэн, аймахтара тугу бэрсибиттэринэн муор-туор олохтоохтор, оттон үһүс бөлөх кыаммат, ыарыһах ыаллар уу-хаар астаах, сарсын тугунан үссэнэллэрэ биллибэт олороллор.
Ханнык баҕарар тыынар тыыннаах аан бастакы уонна сүрүн кыһалҕата – аһылыктаах буолуу. Аһы ас курдук көрөн-истэн, астына астаан, тотоойутук аһатыы – дьахтар бастыҥ анала. Ол да иһин саха ыалын уруутугар хайаан да «ааспыты аһатыҥ, тоҥмуту ириэриҥ» диэн алгыс тыллара этиллэллэр.
Ону баара, аныгы эдэр дьахтар ас хантан кэлэрин, онуоха эр киһи суолтатын ситэри өйдөөбөт буолбут курдук. Барытын бэйэтэ харчылаах буолан, булар-талар, остуолга тардар, эр киһитин тугу сөбүлүүрүн аахсыбакка да туран аһы куду анньар, ардыгар аһатарын да ыарырҕатар курдук туттар. Оннук быһыы татым өй баайыллыытыттан, эр киһи аһы батыһыннарар аналын умнууттан, ахсарбат майгыттан тахсар. Бэл, хаһан эрэ ватсапка ким эрэ бултаан аҕалбыт кустарын куорат бөҕүн кутар дьааһыктар анныларыгар бырахпыттарын түһэрэн ыыппыттар этэ. Маннык быһыы төһөлөөхтүк эр киһини кэлэппитэ буолуой? Айыылара да ол ыалтан киэр хайыстылар ини. Булт эр киһи иитимньилэригэр туһаайыллан бэриллэр.
Ас батыһар диэн булт эрэ туһунан буолбатах. Эр киһи иитимньилэрин бэйэтин аҕа, ыал билиниитинэн, кыһамньытынан иитии туһунан. Билигин «иитимньи» диэн тыл сэдэхтик иһиллэр.Тоҕо диэтэххэ, государство эр киһини дьиэтиттэн-уотуттан, кэргэниттэн оҕолоруттан, тымыр сыдьааннарыттан ыган таһааран «защитник Отечества», «алиментщик», «преступник» диэн ааттаан тус иитимньилээх аҕа суолтатын соппута.
Бэл, бастакы «Герой-ийэлэр» тустарынан альбомҥа биир да аҕа туһунан суруллубатах этэ. Ону мин Михаил Ефимович тэрийбит биир мунньаҕар: “Бу тугуй, герой ийэлэр бары “мать-одиночкалар” дуо?”, – диэбитим. Онтон, уталыйбакка, республикаҕа Аҕа күнэ олохтоммута да, аҕа, эр киһи суолтата дьиҥнээхтик оннун була илик. Дьахталлар хоромньулаах сыһыаны иилэ хабан ылан, эр киһини хонор хоноһо, диван киэргэлэ, баар-суох икки ардынан халы-мааргы сыһыаннаспыттарын содула сыллата сэтэрээн иһэр. Дьиэ кэргэн буолуу аҕыйаан, эр-ойох арахсыыта элбээн, оҕо төрөөһүнэ сэдэхсийэн иһэр.
Төһө уол оҕо ыал аҕата буолан оонньуура эбитэ буолла? Төһө аҕа уһуйааннарга, оскуолаҕа төрөппүт мунньаҕар, түбүгэр кыттыһара буолла? Маннык буоллахпытына, ыал да,удьуор да, омук да аатыттан ааһарбыт ырааҕа суох буолан эрэр. Дьиҥинэн,
биһиги, Алампалыы эттэххэ, «самнан түспэт саргыга салаллан-тэриллэн үөскээбит сайаҕас-дьэҥкэ санаалаах, саргы бөҕө дьайыҥнаах саха урааҥхай буолабыт»!
Аны уоланнары эр киһи буолан ситтинэр диэн бас-баттах, ускул-тэскил ыытан кэбиһии содула ыар ынчык буолан дойдубут үрдүнэн тарҕанна. Ол эмиэ эр киһи дьиҥнээх
суолтатын өрө туппаттан, харыстаабаттан тахсар. Эр дьон биһиэхэ бэйэлээх бэйэбит олохпутун күүстээх санныларыгар сүгэн, төлөннөөх таптыыр сүрэхтэринэн, сатабылларынан сылытан бу муус-кырыа дойдубутун иччилээн олороллоро ордук эбээт! Онон, саха дьахталлара, кытаатыҥ, эр дьоҥҥутун харыстааҥ, баардыылааҥ, кинилэр төрөппүт оҕолорун, дьиэлэрин-уоттарын, тапталлаахтарын дурда-хахха, иитэр-аһатар аналларын толороллоругар күүс-көмө, угуйар сулус, күн-ый, хагдарый-бат ньургуһун буолуҥ.
Ульяна Винокурова
