Кырдьаҕас куорат бэрт элбэх кистэлэҥнэрдээх, дьиктилэрдээх, киһи көннөрү өйүнэн сатаан тобулбат таайбараҥнардаах, сибигинэйэн кэпсэнэр ураты номохтордоох, уйулҕаны хамсатар дьикти сэһэннэрдээх.
Бу дьикти, киһи чөл өйүнэн соччо анаарбат түбэлтэлэрэ Дьокуускай куоракка араас сылларга буолбуттара диэн, Дьокуускай куорат уостан түспэт номохторун сэҥээрээччилэр кэпсииллэрин истэр этим.
Дууһам, өйүм-санаам чүөмпэ түгэҕэр эҥин эгэлгэ номохтор саһа сырыттахтара, ардыгар харахпар ааспыт кэмнэр таайбараҥ буолбут түбэлтэлэрэ тиллэн кэлэргэ дылылар…
«ТЫГЫН БУЛГУННЬАҔЫН» КИСТЭЛЭҤНЭРЭ
Петровскай уонна Лермонтов уулуссаларын быһа охсуһууларынан ааһан иһэн, наар Тыгын булгунньаҕын саныыбын, өйбөр ол дьикти аарыма кутуу булгунньаҕы оҥорон, көрөбүн. Хайдах итинник сүдү көмүүнү үрэйбиттэрэ буолуой?
Сэрии иннигэр дьиэ, уулусса тутаары, ол булгунньах буорун таспыттара.
Ол эрэн саха былыргытын хасыһар, кэлэр көлүөнэҕэ диэн анаан харайа сатыыр дьон син биир баар этэ. Кыраайы үөрэтэр музей үлэһиттэрэ хаһыы, чинчийии оҥоруохпут диэбиттэрин, ким да истибэтэҕэ, өйөөбөтөҕө.
Суруйааччы Николай Якутскай музей үлэһиттэрин Чемезовы уонна Васильевы кытта бэрт суһаллык, кыратык чинчийбиттэрэ, архыыпка ол туһунан суруйааччы Николай Якутскай бэлиэтээһиннэрэ бааллар. Өссө урут ыраахтааҕы саҕана, биир эдэр нуучча учуутала Николай Сарычев диэн Дьокуускай тулатынааҕы уон биир дуу, хас дуу булгунньаҕы чинчийбитин туһунан сурук эмиэ баар. Туймаада улуу хочотугар былыр булгунньах элбэҕэ үһү .
Бу «Тыгын булгунньаҕын» туһунан эмиэ да умсугутар, эмиэ да киһи кутун хамсатар кутталлаах номохтору, устудьуоннуу сылдьан, кырдьаҕас эдьиийбиттэн уонна кини дьүөгэлэриттэн истибитим.
Дьэ, биир маннык номох баара оччолорго, билигин ити сэһэннэр умнулуннахтара.
Куорат кырдьаҕас олохтооҕун кэпсээниттэн:
«1941 сыл сайына этэ. Бэс ыйын саҥата. Хайдах эрэ дьикти, киһини
дьиксинэрэр нэгирдээх сайын буолбута. Арай биир сарсыарда куораты суостаах сонун тилийэ көппүтэ.
Сөдүөччүйэ эмээхсин, мэнэрийбэтэҕэ үйэ буолбут киһи, эмискэ мэнэрийэн киирэн барбыта, эҥин эгэлгэни этитэн, дьигиһийэн, былыргы тииһигэ киирбитэ. Мэнэрийэрин быыһыгар: «Сэрии абааһыта Илбис кыыһа мээнэ барда, хааннаах олбоххо олордор буолла, бу эргин баар эр бэртэрин мэҥиэстэрэ кэллэ», — дии-дии баттаҕа арбайан, арыт өҥүргэс курдугунан көрө-көрө, өрө мөхсө сылдьыбыта.
Үлэбэр тиийбиппэр, дьахталлар Дыгын булгунньаҕыттан былыргы дьон, боотурдар, дьахтар, кыһыл оҕо иҥин кырамталара булуллубут үһү диэн кэпсии тоһуйбуттара. Дьон үксэ дьиксиммит, куттаммыт этэ. Оҕонньоттор этэллэринэн, улахан аньыы тахсыбыт, былыргы сэрии дьонун буор кутун босхо ыыппыттар, боотур киһи буор кута сүр күүстээх, онон туох-туох буолара дьэ биллибэт диэн буолбута.
Онтон икки нэдиэлэ буолбатаҕа, уоттаах сэрии саҕаламмыта.
Ол булгунньах үрэллээтин кытта, эҥин дьикти барыта буолан
киирэн барбыта. Ынах хомуйа сылдьан соҕуруу диэки баар Ытык Хайаҕа удаҕан кыырарын, кыаһаана кылыргыырын истибиттэр этэ. Били булуллубут дьахтар кырамтата Дыгын удаҕан кыыһа Тыаһааны буолуо диэн, сэрэйэр этилэр дьон, оттон боотурдар – Дыгын уолаттара, Головин бойобуода өлөртөрбүт боотурдара.
Ыалбыт Сөдүөччүйэ муҥнаах наар ол удаҕаны көрөр этэ, ити сылдьар, бу сылдьар дии-дии, мэнэрийэн сордоноро. Ардыгар кылыһахтаах лыҥкынас куоластанан, Тыаһааны аатыттан кэп туонара. Дьулаан көстүү этэ. Итинник аймалҕаннаах сайын ааспыта. Күһүн эдэр-сэнэх эр дьоммутун барыларын аармыйаҕа ыҥырбыттара. Онон ити булгунньах номоҕо иһэ истээх этэ».
Онтон өссө биир оҕо сылдьан Дьокуускайга олорбут, кэлин Бүлүүгэ олохсуйбут кырдьаҕас эмиэ ити булгунньах туһунан биир дьиктини кэпсээбиттээх:
«Оччолорго биһиги куоракка да олордорбут, ынахтаах, сүөһүлээх
этибит. Кытыы, Сайсары диэки, олорбуппут, оччолорго ол эҥэр куорат кытыыта этэ буоллаҕа дии. Быыкаа дьиэлэрдээх, хотоннордоох иҥин уулуссаны күртэрэн, саҥа суол, дьиэ-уот туппуттара кэлин.
Биирдэ күһүөрү сайын, сэрии саҕаламмыт кэмэ этэ, дьикти түбэлтэ буолбута. Мин оскуолаҕа саҥа киирбит сылым, эдьиийим төрдүс кылааска үөрэнэрэ. Күһүн баһынан ынахтарбыт хойутуур буолан хаалбыттара, үөн-көйүүр суох буолан, ыраата мэччийэ бараллар быһыылаах этэ.
Эдьиийим таһынааҕы ыаллар оҕолорун кытта ынах хомуйа барбыттара. Син балай да буолан баран, Огдоо хараҕын тиэрэ көрөн, ынахтара суох, аҕылаан-мэҥилээн кэлээхтээбитэ. Уҥуоҕа халыр босхо барыар диэри куттаммыт, мэктиэтигэр эппэт кэлэҕэй буолбут этэ. Биир кэм:
— Ийээ, онно кэриигэ абааһы дьахтар баар, абааһы баар…, — эрэ диирэ.
Ол кэнниттэн улаханнык ыалдьыбыта, ыйы ыйдаан кутурар, мэнэрийэр курдук турукка киирэрэ, түҥ-таҥ ону-маны тыллаһара. Ийэлээх эбэм бүөбэйдээн да биэрбиттэрэ. Тугу, кими көрбүтүн, ким да ыйыппата, бары туохтан эрэ куттаммыттыы кэри-куру сылдьаллара.
Эбэм кыккыраччы боппута:
— Ыаһыйалаамаҥ! — диэбитэ.
Арай хойут, улаатан баран, эдьиийим ол түбэлтэ туһунан кыратык
быктаран турардаах. Ынах хомуйа баран иһэннэр, ыалын оҕолоро, аргыстара, дөлүһүөннээн сии диэн, бэттэх хаалан хаалбыттар. Эдьиийим соҕотоҕун мырааннар диэки баран испит. Арай иһиттэҕинэ, чараас тумуллуу үүммүт кэриигэ, этиҥ дуу, дүҥүр дуу курдук туох эрэ лүҥсүйбүт. Огдоо этиҥ эттэ дуу, дии санаан, халлааҥҥа хайыспыт, кыырпах да саҕа былыт суох эбит. Эдьиийим олус дьиктиргээбит, куттана да быһыытыйбыт. Утаакы буолбатах, аны кыһыл оҕо ытаан бэбээрбит. Кыысчаан соһуйан, олоро кэлэн түһэ сыспыт. Ол эрэн пионер буолан, аны оҕону быыһыам дии санаахтаан, куттаннар да, кэриигэ киирбит.
Арай көрбүтэ, улахан аарыма тиит анныгар туос биһиккэ, кырдьык да, илэ кыһыл оҕо тэбиэлэнэ сытар эбит. Огдоо оҕоҕо төҥкөйбүтэ, биһигэ да, оҕото да сүтэн хаалбыттар. Эдьиийим барахсан куттаммыт аҕай, куотуон баҕарбыт да, атаҕа кыаһыыланан хаалбыт, иннинэн да кэннинэн да барбат буолбут. Ыксаан ытаабыт, хаһыытыы сатаабыт да, саҥата тахсыбат эбит. Онтон дьэ, доҕоор, дүҥүр лүҥсүйэр тыаһа субу кулгааҕын анныгар иһиллибит. Туох эрэ туман дуу, буруо дуу курдук устан киирэн барбыт. Уонна тиит кэнниттэн тирии-сарыы кыаһааннах, дьэрэкээн таҥастаах эдэр дьахтар чэпчэкитик дугунан, тахсан кэлбит, харахтара дьикти уотунан чаҕылыһаллар эбит, эдьиийбин тула көтө сылдьан, лыҥкынас куолаһынан туойа, кутура былаастаан, туох эрэ туому оҥорбут. Ол удаҕан кыыс дуу, дьахтар дуу араас буолан, дьүһүнэ уларыйа сылдьара үһү. Эмиэ да кубархай уҥуох-тирии сирэйдээх, хараҕа уолан хаалбыт курдук ынырык дьулаан дьүһүннэнэн ылар эбит, ардыгар кэрэ бэйэлээх кыыс куо буолан тырымнаан, көстөрө үһү. Онтон эдьиийим өйүн сүтэрбит курдук, хараҥаҕа ньимис гынан хаалбыт.
Арай өйдөммүтэ дуу, уһуктубута дуу, кырдьаҕас тиит анныгар сытар эбит. Суостаах-суодаллаах көрүҥнээх мас үөһээ хаппыт лабаалара тымныы күһүҥҥү тыалга хаахыныы, эмиэ да ынчыктыырга дылы тыаһаан-ууһаан барбыттар. Эдьиийим ойон тураат, дьиэтин диэки тэбиммит, олус уолуйбут уонна куттаммыт.
Уонна туох буолбутун сиһиилии хаһан да кэпсээбэтэҕэ, ыалдьа түлэкэчийэ сылдьан, тугу көрбүтүн, биирдэ да быктарбатаҕа.
Ити түбэлтэ кэннэ эдьиийим хайдах эрэ уларыйан хаалбыта, мээнэ күлбэт-үөрбэт, оҕолордуун соччо-бачча оонньообот да буолбута, улахан киһи курдук дуоспуруннаах, оруннаах баҕайы саҥаламмыта-иҥэлэммитэ.
Улаханнык ыалдьыбытын, эбэм дьонтон сыарҕалаах ат уларсан, муус турбутун, кыһыҥҥы суол баар буолбутун кэннэ, ханна эрэ ыраах, тыаҕа таһааран, кимиэхэ эрэ эмтэппитэ. Ол туһунан кэпсээбэт этилэр.
Огдоо кэлин этэр буолбута:
— Ынах көрдүү баран баран, арааһа, сылайан тиит анныгар утуйан хаалбытым буолуо уонна түһээтим ини».
Бу «Тыгын булгунньаҕын» номохторо мин өйбөр иҥэн, хатанан хаалбыттар. Ураты сэһэннэр… Хас биирдии кырдьаҕас куорат бэйэтэ маннык номохтордоох, дьикти умсугутар эйгэлээх.
«Бу билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ, барыта науканан быһаарыллар үйэҕэ, ама да сибиэн, иччи баара буолуо дуу»,- диэн санаа өйгө охсуллар. Ол эрэн киһи итэҕэйбэтэр да, хайдах эрэ дьикти, киһи чөл өйүнэн анаарбат, эйгэтэ баар курдук…
Варвара КОРЯКИНА.
Алина Егорова уруһуйа.