Чэгиэн
90-с, 2000 сыллардаахха чөл олоҕу уруһуйдаа диэн сорудах кэллэҕинэ оҕолор тугу уруһуйдуур этилэрэй? Табах, арыгы, наркотик куһаҕанын утарар плакат арааһын оҥорорбут. Ким арыгы испэт, табах таппат – ол чөл олохтоох дии саныырбыт. Оттон билигин, сүүрбэччэ сыл ааспытын кэннэ, туох уларыйда? Оччотооҕу кыһалҕа таһынан, билигин киһини оҕо сааһыттан доруобуйатын айгыратар ас-үөл үксээһинэ, хамсаммакка олоруу олус улахан кыһалҕаҕа кубулуйда. Бу күҥҥэ испииһэкпит өссө уһаан биэрдэ: табах, арыгы, наркотик уонна уойуу.
Аан дойду үрдүнэн 1990 сыллардаахтан уойууттан эрэйдэнэр улахан киһи ахсаана икки төгүл, 5-19 сааһыгар диэри оҕолорго — түөрт төгүл үрдээбит диэн учуонайдар иһитиннэрэллэр. Уойуу киһи аҥардас тас көстүүтүн эрэ буолбакка, бүтүн доруобуйатын айгыратарын, уйулҕатын ыһарын бары бэркэ өйдүүбүт эрээри бу туруктан тахсары олус уустук курдук саныыбыт.
Бу тема үгүс киһини таарыйарын билэбит. Ол иһин бу нүөмэрбитигэр баара суоҕа 13 сааһыгар сылдьан 100 киилэҕэ диэри уойан баран, билигин 40 киилэни түһэрбит Луиза Сокольникова аһаҕас кэпсээнин, сүбэлэрин ааҕаргытыгар ыҥырабын.
Луиза Эдьигээн улууһуттан төрүттээх. Кини — бодибилдинг тренера. Ырыан, быһыыларын-таһааларын тупсарыан баҕарар кыргыттары дьарыктыыр, сүбэ-ама биэрэр, үөрэтэр. Дьахталлары «Хот айрон” диэн хайысханан дьарыктыыр. Ол аата, күүстээх үлэни кардио-эрчиллиини кытта дьүөрэлээһин буолар. Бу хайысха киһини ырыардар, этин-сиинин тупсарар, быччыҥнарын сайыннарар.
— Билиҥҥи туругунан миэхэ сүүстэн тахса киһи эрчиллэр. Кэнники сылларга дьон чөл буолуу төрүөтэ хамсаныыга, спордунан дьарыктаныыга сытарын өйдөөн эрэр. Спорда суох олох суох, ол эбэтэр спорт – олох сүнньэ дии саныыбын. Куруутун эрчиллэр киһи олоҕор быдан ситиһиилээх буолар.
Мин оҕо эрдэхпиттэн этиргэн этим, аһыырбын, минньигэһи сиирбин сөбүлүүрүм. 13 сааспар 100 киилэҕэ диэри уойбуппун көрөммүн наһаа хомойбутум уонна тугу эрэ гыныахпын наада диэн толкуйдаммытым. Бастаан сүүрүүттэн саҕалаабытым. Санаан кэллэхпинэ сүүрэрим, онтон тохтоон хааларым. Кэмиттэн-кэмигэр оннук сылдьыбытым. Аһылыкпар тугу да уларыппатаҕым, аһыырым курдук аһыырым. Оччолорго ырыы 70 бырыһыана аһылыктан тутулуктааҕын өйдөөбөт этим. Бу курдук өр кэмҥэ ыран, уойан ыла-ыла сылдьыбытым. 19 сааспар син биир 100 киилэбин кыайан бырахпатаҕым…
Онтон, ырыы сүрүнэ сөпкө аһыыртан тутулуктааҕын өйдөөммүн, сөпкө аһыырга үөрэммитим. Ол эрэ кэннэ ыйааһыным дьэ, түһэн барбыта. Сибиэһэй салгыҥҥа күн ахсын 10000 хардыыга диэри хаама сатыырым. Бу курдук 2-3 сыл устата 40 киилэбин бырахпытым. Ол эрэн, баҕарарым курдук тупсубатаҕым. Дьүдэйэммин тириим уунан хаалбыт этэ. Күүһү биэрэр эрчиллиинэн дьарыктамматаҕым тас көстүүбэр тута биллибитэ. Ону өйдөөммүн ыйааһыннааҕынан дьарыктанан саҕалаабытым. Бу кэмтэн тириим тардан, тас көстүүм тупсан барбыта.
Тоҕо оҕо сиэрэ суох аһыырый?
Бастатан туран, дьиэ кэргэн үөрүйэҕэ дии саныыбын. Ийэ, аҕа үөрүйэҕэ баҕарбытын-баҕарбатаҕын үрдүнэн оҕоҕо дьайар. Мин дьонум тугу аһаталларынан аһааммын итинник турукка кэллэҕим. Иккиһинэн, удьуордааһын, ол эбэтэр генетика. Оҕо уойуута син биир төрөппүттэри кытта ситимнээх буолара көстөр.
Олохпор тутуһар девиһим
Олохпор тутуһар девиһим: «хаһан даҕаны бэринимэ, иннин диэки эрэллээхтик хардыылаан ис” диэн. Дьоҥҥо куруутун спордунан дьарыктаныҥ диэн сүбэлиибин. Хайаатар да ыйааһыннааҕынан буолбакка, ханнык баҕарар чэбдигирии киһи этин-сиинин эрчийэр, хаанын эргитэр. Сүүрүү, хаамыы, харбааһын, йога… Саамай сүрүнэ саҕалыахха эрэ наада уонна тренердаах саҕалыыр быдан үтүө түмүккэ аҕалар. Тренер көрүүтүгэр эрчиллэр киһи дьарыгы ордук чэпчэкитик ылынар уонна сыыһа туттууттан-хаптыыттан харысхаллаах буолар.
Ситиһии
Ситиһии кэлиитэ — киһи ол ситиһиигэ төһө баҕалааҕыттан уонна туруоруммут сыалыттан тутулуктаах. Холобура, миигин кинигэҕэ баар Арнольд Шварцнеггер хартыыската мотивациялаабыта.
Ыйааһыным түспүтүн кэннэ…
Ыйааһыммын түһэрбитим кэннэ олоҕум тосту уларыйбыта. 100 киилэлээх эрдэхпинэ аҥардас хаамарбар эрэйдэнэрим, араас ыарыылар көбөн барбыттара, бэйэбэр эрэлим суоҕа, бэйэбин таптаабатым. Оскуолаҕа бииргэ үөрэнэр оҕолорум күлүү гыналлара, атаҕастыыллара. Итинтэн олус хомойорум уонна санаам түһэрэ. Дьоҥҥо көстө-биллэ сатаабатым, бэйэм-бэйэбэр сылдьарым. Сорох ардыгар кыыһырымтаҕай да курдук буоларым. Биир тылынан — дьоло суоҕум.
Билигин ол кэмтэн атын киһибин. Дьону кытта быдан аһаҕаспын, кэпсэтэрбин сөбүлүүбүн, элбэх доҕордоохпун. Барыта сырдаан, тупсан хаалла. Олох үгүс эйгэтигэр ситиһиилэр кэллилэр. Спорт майгыбын чочуйда, сыалы-соругу, саҕалаабыт дьыалабын тиһэҕэр тиэрдэргэ үөрэттэ.
Тоҕо дьон саҕалаан баран ситэри эрчиллибэтий?
Сүрүнэ сыыһа саҕалааһыҥҥа сытар дии саныыбын. Олус үрдүк ноҕуруусканы ылыналлар уонна кэнэҕэски дэлби санаарҕыыллар, нууччалыы эттэххэ «стресс” ылаллар, ол кэми хаттаан ааһыахтарын баҕарбаттар. Маны таһынан, киһи, уопсайынан, аа-дьуо, наллаан сылдьыан, чэпчэкитик олоруон баҕарар уонна оннук олоххо тардыһар. Ол эрэн, эн тугу эрэ ситиһиэххин, тупсарыаххын, кыайыаххын-хотуоххун баҕардаххына үлэлиэхтээххин. Ситиһии үлэттэн кэлэрин өйдүөхтээхпит.
Маны таһынан, дьон саҥатын истибэт ордук. Бэйэҥ олоҕун – бэйэн илиигэр дииллэрэ сөп. Онно-манна ымсыырбат, тутуспут суолгуттан тахсыбат курдук күүстээх санаалаах буолуохтааххын.
Сүбэ-ама
Эккин-сииҥҥин чөлүгэр түһэриэххин баҕарар буоллаххына барытын кыраттан, аргаайдык саҕалыахтааххын. Кыраны буолбакка, сөпкө аһыахтааххын. Күн ахсын хаамыаххын сөп. Ыйааһын сыыппаратыгар болҕомтоҕун күүскэ уурар сыыһа. Бу туруктан астыныахтааххын, барыта чэпчэкитик ааһыахтаах. Туох эрэ саҥаны билэ-көрө сатааҥ. Ханнык эрэ кэм иһигэр тупсуохтаахпын диир сыыһа. Киһи олоҕун тухары бэйэтин көрүнүөхтээх. Ол аата, хамсаныы – тиһигэ быстыбат олохпут сүрүн чааһа буоларын өйдүөхтээхпит.
