Саха дьахтар таҥаралаах дииллэринии, былыргы дьыллар мындааларыттан бу баччаҕа диэри саха дьахтарын тулуура, олоххо дьулуура, киэҥ эҥсиилээх сатабыллаах толкуйа, кытаанахтан чаҕыйбат хорсун санаата, нарын иэйигэс сүрэҕэ, аһыныгас майгыта бу муус кыаһаан дойдулуун туруулаһан олорууга кимиэхэ баҕарар өй-санаа салгыыр, дьол кыымын саҕан сэниэ угар-хамсатар, айар сүдү күүһүнэн буолар. Норуокка саамай уустук, ыарахан кэмнэргэ саха дьахталлара мөлтөөн-ахсаан биэрбэккэ, дьэ өрө нэмийэн тахсан, ис кыахтарын муҥутуур уһугуннаран, сөптөөх толкуйу тобулан, олоҕу муоһалыыллара, сырдыкка сирдииллэрэ, бэл диэтэр, өрөспүүбүлүкэ олоҕун салайсаллара, онтон дьоллоноллоро.
Бу маннык дьахталлартан биирдэстэрэ Саха сирин судаарыстыбаннай, общественнай уонна политическэй диэйэтэлэ Мария Дмитриевна Нартахова (25.01.1906-1987 сс.) 1906 с. тохсунньу 25 күнүгэр Саха уобалаһыгар Өлүөхүмэ оройуонун Абаҕа нэһилиэгэр төрөөбүтэ.
Бэлиэтии көрдөххө, кини аата тоҕо эрэ атыттардааҕар аҕыйахта ахтыллар. Сүүнэ киһи олоҕун, үлэтин туһунан кэпсиир үрүө-тараа сылдьыбыт араас дааннайдар, ыстатыйалар Мария Дмитриевна 100 сааһын көрсө 2006 с. «Мария Дмитриевна Нартахова» диэн «Өрөспүүбүлүкэ уһулуччулаах дьоно” сиэрийэнэн тахсыбыт кинигэҕэ аан бастакытын бииргэ түмүллэн-хомуллан киириилэрэ, ити үбүлүөйдээх сылга эрэ биир дойдулаахтара Абаҕатааҕы оскуола-саадка М.Д.Нартахова аатын иҥэриилэрэ, Ил Түмэҥҥэ Парламент историятын музейыгар кини туһунан экспонат кэмчитэ, социальнай эйгэҕэ таһаарыылаах үлэ иһин Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ уонна социальнай харалтатын бастакы миниистирэ М.Д.Нартахова аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ быйыл эрэ, 2024 с., олохтонуута, сырдык аата үксүгэр докумуоннарга уонна ханнык эрэ справочниктарга эрэ, ону да дуоһунаһын эрэ туһунан бэрт кылгастык ахтыллан ааһыыта, бэчээккэ сырдатыы олох сэдэҕэ итини кэрэһилииргэ дылылар…
Баартыйа эттэ да – сокуон
Мария Нартахова маҥнай Абаҕаҕа, онтон II Нөөрүктээйигэ үөрэнэн, сэттэ кылаастаах оскуоланы бүтэрэн баран, 1926-1930 сс. Иркутскайга Педрабфакка үөрэммит. 1931 с. ыам ыйыгар диэри үөрэххэ ылар хамыыһыйаҕа өссө секретарынан үлэлээбит.
Ити сыл сайын дойдутугар кэлбит эдэркээн кыыһы олохтоохтор баартыйа нэһилиэктээҕи ячейкатын сэкирэтээринэн үөс-батааска биэрбэккэ, талан кэбиһэллэр. Бу түгэн Мария олоҕун сүрүн тутулун быһаарар оруоллаах буолуоҕун оччолорго кини түһээн баттаппатаҕа. Ол оннук ааспыта эрээри, кинини баартыйа уонна сэбиэскэй тутуу үлэтин тимир ытарча “миэлиҥсэтэ» ыһыктыбаттыы сөрөөн илдьэ бара турбута… Мантан ыла Марияҕа күн солото суох тэрийэр-салайар үлэ, кытаанах сэбиэскэй ирдэбиллэринэн бэйэни ииттинии, уопсастыбаннай олох күөстүү оргуйар олгуйугар буһуу-хатыы, алаһа дьиэни тэринэр бокуойу биэрбэккэ, бииртэн биир сонун событиеларынан толору киэптэммит күннэрэ-дьыллара элэҥнэһэн барбыттара. Биир курдук ылан көрдөххө, оччолорго, дьахтар мээнэ салалтаҕа тахсыбатах кэмнэригэр, бу барыта сонун, кэрэхсэбиллээх курдуга буолуо.
Мария Дмитриевна Нартахова лиидэр быһыытынан үүнэр кэмнэригэр сыһыары тутан эттэххэ, оччотооҕу кэмҥэ дойду үрдүкү салалтатын биир сүрүн бэлиитикэтэ ССРС дьахтарга биэрэр көҥүлүн, быраабын көрдөрүү, онон Сойуус аатын үрдүк таһымҥа таһаарыы этэ. Онуоха эбии Өктөөп өрөбөлүүссүйэтин ньиргиэрдээх сылларын дуораана сэбиэскэй былааһы уруйдуу-айхаллыы, бу былааһы күүстээхтик тутарга ыҥыран, ньиргийэ-ньаргыйа турара. Этэргэ дылы, дьахтар эрэ буолбакка, ким баҕарар бу хамсааһыҥҥа кыттыан баҕарар дьикти кэмнэрэ тураллара. Саха сиригэр ССРС Наукаларын академиятын экспедициятын үлэтэ, промышленность төрүттэниитэ, бастакы пятилеткалар хардыылара, бөдөҥсүтүү хампаанньата, дьахтар хамсааһынын көхтөөх далааһына, хомсомуолга, баартыйа кэккэтигэр ымсыыран туран киирии, ыччат учуутал, агроном, быраас, инженер уо.д.а. идэлэригэр күргүөмүнэн үөрэнэн барыылара – барыта сонун уонна тардыылаах этэ буоллаҕа.
Күһүөрү сайын Мария Нартахованы Абаҕаҕа бөдөҥсүтүллүбүт холкуоска бэрэссэдээтэлинэн талбыттара. Кини манна бэрт кыра кэмҥэ үлэлээтэр даҕаны, Өлүөхүмэ улууһугар бастакы холкуоһу тэрийсибит киһинэн улуус устуоруйатыгар киирбитэ. Мария Дмитриевна сөбүгэр хаһаайыстыбалаах кыанар ыалга төрөөбүт буолан, тыа сирин үлэтин кыратыттан билэн улаатыыта салайар үлэтин быдан чэпчэппитэ саарбахтаммат.
Ыкса кыһынтан ыла Абаҕа ситэтэ суох оскуолатыгар, Өлүөхүмэтээҕи хонуу техникумугар саҥардыы учууталлаан эрэр бэрт дьаһаллаах, салайар дьоҕурдаах, ыллыктаах тыллаах-өстөөх кыыһы таба көрөннөр, 1932 с. олунньутугар аны Саха Сирин Киин ситэриилээх комитетыгар (ЯЦИК) Дьахталлар олохторун, үлэлэрин тупсарыыга үлэлиир хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн ыҥыраллар. Онон 26-лаах кыыс салгыы манна женсектор сэбиэдиссэйинэн, инструкторынан үлэлиир. Дьэ, манна кини аан бастаан киэҥ түһүлгэҕэ тахсан, нэһилиэнньэ ортотугар сэбиэскэй олох укулаатын сырдатар куурустары ыытар. Ол сылдьан өрөспүүбүлүкэҕэ дьахтар хамсааһынын сайыннарыыга күүстээхтик ылсан үлэлээн-хамсаан эрдэҕинэ, эмиэ саҥа үлэҕэ аныыллар.
Баартыйа эттэ да сокуон үйэтэ буоллаҕа, онон 1934 с. Нам, Бүлүү, Хаҥалас, Кэбээйи улуустарыттан нэһилиэктэри эбэн-сабан саҥа тэриллибит, суол-иис быстар мөлтөх Горнай оройуонугар «кыайдаҕына — кини кыайыа” диэннэр, оройуон дьокутааттарын исполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлэтэ ыыталлар. Эдэрдии эрчимнээх, тэрийэр-салайар дьоҕурдаах кыыс буолан, саҥа оройуону тэрийии бары ыарахаттарын туораатаҕа буолуо диэххэ сөп.
Мария Нартахова ССРС уонна САССР Конституцияларын бырайыактарын дьүүллэһэр 1936, 1937 сс. Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи уочарата суох IX съезтэрин делегааттарын састаабыгар кыттыбыта. Манна кини П.А.Ойуунускай, С.М.Аржаков, А.Г.Габышев курдук өрөспүүбүлүкэ уһулуччулаах дьонун тыл этиилэрин чугастан көрүүтэ-истиитэ, САССР Төрүт Сокуонун ылыныыга куоластааһына Мария Дмитриевна судаарыстыбаннай таһымнаах диэйэтэл буола үүнүүтүгэр бигэ олугу охсубута диэн историктар бигэргэтэллэр.
Салгыы сэрии иннинэ, 1939 сылтан, Саха АССР Совнаркомугар сэбиэскэй тутуу куурустарын сэбиэдиссэйинэн, инстуктордарын бөлөҕүн салайааччытынан өрөспүүбүлүкэ устун элбэхтэ айаннаабыта. Айаны-сырыыны кыайар эдэр киһи райисполкомнарга быһаччы көмө оҥорууга өйүн-санаатын, билиитин-көрүүтүн ууран туран үлэлээбитэ.
Фроҥҥа көмөнү тиэрдиһэ
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаламмыта. Сэриигэ мэҥэстэн сут-кураан сатыылаабыта. Эр дьон бары уоттаах сэриигэ өстөөҕү самнарыыга хомуллан бартара. Ол да буоллар тыылга хаалбыттар туох көстөрүнэн, кыалларынан кыттыспыт үптэригэр «Советская Якутия” тааҥка холуонната оҥоһуллубута.
Мария Дмитриевна бойобуой, харса суох хорсун майгытын Улуу Аҕа дойду сэриитин кэмигэр бырабыыталыстыба делегациятын састаабыгар Саха Сирин үлэһиттэрин бу көмөлөрүн туттара I Украинскай фроҥҥа барса сылдьыыта туоһулуур. Историяттан биллэринэн, сэрии устатыгар Саха сириттэн фроҥҥа сылдьар буойуттарга аһы-үөлү, таҥаһы-сабы тиэрдэр маннык делегация үс төгүл баран кэлбитэ.
Арҕаа фроҥҥа сыаналаах улахан көмөнү тиэрдэр САССР делегациятын ыытарга баартыйа обкомун уурааҕа 1942 с. кулун тутар 3 күнүгэр ылыллыбыта. Бу бастакы делегация састаабыгар М.Д.Нартахова, Дьокуускайга баартыйа горкомун секретара В.Г.Имуллин уонна баартыйа Алданнааҕы райкомуттан З.Ф. Бережной буоланнар, сэрии буола турар сиригэр аттаммыттара. 20 вагон тухары ас-үөл, ол иһигэр 15 туонна бурдуктан астаммыт ас, 29 туонна ыыһаммыт ас, 33,5 туонна мокуруон, куруппа, чай, махорка, кыһыл арыгы уонна Кыһыл аармыйа байыастарыгар бэлэх этэ.
«Мария Дмитриевна Нартахова» диэн кинигэҕэ (2006 с.) киирбит Мария Дмитриевна бэйэтин ахтыытыгар делегация Дьокуускайтан 1942 с. кулун тутар 7 күнүгэр хоҥнон баран, Иркутскайтан Москваҕа диэри тимир суолунан ый курдук айаннаан лигийэн-лаҕыйан, муус устар 12-гэр тиийбиттэр. Тимир суол станциятыгар делегацияны Арҕааҥы фронт ыстаабын бэрэстэбиитэллэрэ көрсүбүттэр. Муус устар 24 күнүгэр Муратово уонна Бабынино ыстаансыйалар икки ардыларыгар айаннаан иһэр эшелоннарын немец авиабомбардировщиктара ытыалаан куһуйаллар. Мария Дмитриевна ахтыытыгар суруйбутунан, ити 25 бомбаттан, дьолго, биирэ да поеһы таппакка, туора сиргэ түһүтэлээбиттэр.
Муус устар 30 күнүгэр Красиково бөһүөлэккэ турар аармыйа ыстаабыгар этэҥҥэ тиийбиттэрэ. Аармыйа салалтатын кытта көрсөн баран, ыам ыйын 1-5 күннэригэр Саха сирин делегацията өстөөхтөн 500-700 миэтэрэлээх инники кирбиигэ баар 116-й уонна 336-й стрелковай дивизияларга, туспа зенитнай-артиллерийскай дивизиоҥҥа тиийтэлээн, байыастардыын көрсүһүүлэри, кылгас миитиннэри ыыталаабыт. Мария Дмитриевна ахтыытыгар делегация барбыт сүрүн сыалын-соругун толорбутун бэлиэтээбит.
Сэрии бааһын оһорунуу
Сэрии кэннинээҕи чөлгө түһэринии саҕаланыытыгар, 1946-1947 сылларга, Мария Нартахова Саха Сирин обкомун инстукторынан, салгыы Мэҥэ-Хаҥаласка баартыйа райкомун II сэкирэтээринэн үлэлээн, партийнай үлэ үөһүгэр сылдьар. Сэрии огдооболоругар, тулаайахтарыгар, инбэлииттэригэр, кыаммат-тиийиммэт араҥаҕа уталытыллыбат көмөлөрү оҥоруу, сэрии сырҕан бааһын оһордуу курдук саамай ыарахан уонна эппиэтинэстээх үлэ эмиэ Мария Дмитриевнаҕа түбэспитэ.
Ити үлэтин салгыы оҥороругар кыах биэрэннэр, 1947 с. аны САССР социальнай харалтатын миниистиринэн аныыллар. Кини бу үлэҕэ 1954 сс. диэри олоҕун алта төгүрүк сылын биэрбитэ. Миниистир ити уустук соругун чиэстээхтик толорбута. Манна даҕатан эттэххэ, бу эйгэҕэ дириҥ хорутуулаах үлэтин сыаналаан быйыл Ил Дархан А.С.Николаев ыйааҕынан социальнай эйгэ чулуу үлэһиттэригэр Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бэрэссэдээтэлин, САССР социальнай харалтатын миниистирин (өрөспүүбүлүкэ бастакы дьахтар-миниистирин) М.Д.Нартахова аатынан судаарыстыбаннай бириэмийэ олохтонно. Мария Дмитриевна саҕалаабыт дьыалалара кэлин кэмнэргэ ити курдук үйэтитиллэн эрэллэрэ үөрдэр.
Тоҕус төгүрүк сыл
“Хрущевская оттепель» диэнинэн биллэр кэм саҕаланыыта. 1954 сыл, муус устар 12 күнэ. Бу күн Мария Нартахова Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бэрэссэдээтэлинэн талыллыбыта. Кини бу дуоһунаска 1963 сыллаахха, пенсияҕа барыар диэри, үлэлээбитэ.
Бу дуоһунаска ким талабыт диэҥҥэ, сыымайдааһын түмүгэр дьахтар бэрээсэдээтэл буолуохтааҕар тохтууллар. Онуоха Софья Петровна Сидорова аҕыйах кэм анараа өттүгэр үлэлээн ааспыт дьоһун холобура улахан тирэх буолбута.
Билэрбит курдук, бу 50-60 сылларга Саха сиригэр сэрии кэнниттэн норуот хаһаайыстыбатын чөлүгэр түһэрии балысханнык бара турар кэмэ этэ. Саха алмааһын хостооһун саҕаланыыта, Мирнэй куораты тутуу, көмүс, сүлүүдэ, сурьма, гаас, чох уо.д.а. курдук сир баайын хостуур промышленность хайысхалара төрүттэнэн сайдан барыылара, саҥа гидростанциялар, промышленнай комбинаттар тутуллуулара, ону сэргэ тыа хаһаайыстыбатыгар холкуостары бөдөҥсүтүү, кинилэри техниканан уонна уопуттаах дьонунан хааччыйыы үлэлэрэ – өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салайааччыларыттан бары өттүнэн кэлимсэ көрүүнү, дириҥ толкуйу, түргэн быһаарыыны, сатабыллаах салайыыны итиэннэ бэйэ туһун санаммат бэриниилээх буолууну ирдииллэрэ.
Баҕар, кини өссө да салайа түһүө эбитэ буолуо, өскөтүн Үрдүкү Сэбиэт бэһис ыҥырыытын бэһис сессиятыгар “Закон об охране природы в РСФСР” сокуону Саха сиригэр киллэрии туһунан дакылаатыгар сир баайын хостуур союзнай улахан тэрилтэлэри хорсуннук сытыы кириитикэҕэ тардыбатаҕа буоллар… Ити дакылаат кэнниттэн айылҕаҕа харыстабыллаах сыһыан, сир баайын араас эттигин арааран ылҕааһын, харыстанар эркээйи сирдэри тэрийии боппуруостара күөрэйбиттэрэ, хомойуох иһин, олор күн бүгүн да тирээн турар суолталаахтар.
Мария Дмитриевна Нартахова бу үрдүк таһымнаах үлэҕэ толору эппиэттиир дьоһун олоҕу олорон ааспыта – туох баар олоҕун бүүс-бүтүннүүтүн тапталлаах Сахатын сирин сайдыытыгар туһулаан. Арай, түргэн тэтимнээх дохсун үлэттэн ордон, тус олоҕун тэринэр бокуой киниэхэ хаһан да көстүбэтэҕэ…
1954 сылтан ыла кини өрөспүүбүлүкэҕэ, дойдуга биллэр, биир тутаах суолталаах политическай лиидэр быһыытынан олоҕун суола салгыы сайдан, баараҕадыйан барбыта. Бииргэ төрөөбүт балтын оҕото, сиэн балта Валентина Николаевна Горбунова кэпсииринэн, гражданскай сэриигэ большевиктар аармыйаларыгар Мария икки улахан убайа сэриилэспитэ, номоххо киирбит Иван Строд байыастарынан сылдьыбыттара, онно биир убайа Николай Нартахов Амма иһин хаан тохтуулаах киирсиигэ дьоруойдуу охтубута. Ити сэрии бүппүтүн кэннэ тыыннаах эргиллибит убайа Сүөдэр балтын Марияны Дьокуускайга баран үрдүк үөрэхтэнэригэр, хайаан да «улахан киһи буоларыгар” алҕаан-тэрийэн, ыһыктаан ыыппыта биллэр.
Киһи сөҕөрө диэн, ахтыыларга Мария Дмитриевна төһө да «улахан киһи буоллар”, тулалыыр дьоҥҥо биир тэҥ истиҥ, амарах, холку сыһыаннааҕа, кими баҕарар бэйэтигэр тардар ураты күүстээҕэ бэлиэтэнэр. Сирийэн сиһиилии көрөр киһиэхэ, кини хайдаҕын туһунан, бэл, бу көстөр эргэрбит хаартыскалар биир тыла суох кэпсииргэ дылылар…
Биэс сулус үргэлэ
Платон Алексеевич Ойуунускайтан, Максим Кирович Аммосовтан саҕалаан Михаил Ефимович Николаевка диэри Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин бэрэссэдээтэллэринэн үлэлээбит барыта 15 киһи ортотугар саха норуотун 5 уһулуччулаах салайааччы дьахталлара Сидорова Софья Петровна (1938-1947 сс.), Нартахова Мария Дмитриевна (1954-1963 сс.), Овчинникова Александра Яковлевна (1963-1980 сс.), Горохова Евдокия Николаевна (1980-1985 сс.), Григорьева Люлия Николаевна (1985-1989 сс.) бэйэлэрин кэмнэригэр киһи мыыммат олоҕун олорон, улахан эппиэттээх үлэҕэ ситиһиилээхтик үлэлээн-хамсаан, өрөспүүбүлүкэни сатабыллаахтык салайсыбыттара. Бу үөһэ суруллубут сыллартан көстөрүнэн, бу биэс суолдьут сулус дьахталлар атын-атын кэмнэргэ буолбакка, утуу-субуу солбуйсан үлэлээһиннэрэ — бэйэтэ туһунан дьикти.
Кинилэр бары араас дьылҕалаах эрээри, Мария Дмитриевнаттан ураты, бары кэргэннээх, ыччаттардаах, дьиэ кэргэн толору киэбинэн олорбут дьон. Дьылҕа Хаан ыйааҕа кимиэхэ эрэ толоруну, кимиэхэ эрэ кэлтэгэйи ирээттиир. Ол эрээри кинилэри биир суол ситимниир – хайдаҕын да иһин бу биэс саха хоһуун дьахтара бэйэлэрин дьылҕаларын бэйэлэрэ оҥостон салайыммыт, онон бу Сирдээҕи олоххо кэлбит аналларын чопчу булбут, төрөөбүт Сахаларын сирин устуоруйатыгар бэлиэ суолларын-иистэрин үйэлэргэ хаалларбыт дьоллоох дьахталлар.
Мария Нартахова бэйэтин туһугар тугу хаалларбакка, сыратын-үлэтин, өйүн-санаатын, билиитин-көрүүтүн, олоххо тапталын, сырдыкка-кэрэҕэ тардыһыытын туох баарын барытын Сахатын сирин, норуотун сайыннарыыга туһулаабыт ураты киһи этэ. Ол эрэн туораттан көрүүгэ ыал буолуу, алаһа дьиэни тэринии алыптаах амтанын амсайбакка хаалыыта, киниттэн биир таммах хаан удьуора хаалбатаҕа хомолто курус тыынынан илгийэргэ дылы гынан ааһар… Арай кини дьоллоох этэ – үлэтинэн, үлэтэ – кини бүтүн олоҕо, толору дьоло этэ. Бу — ураты дьол: норуотугар ийэлии бэриниилээх тапталынан сулууспалааһын улуу дьоло! Оннугу билбэт дьоҥҥо, биһиэхэ үгүспүтүгэр, өйдөммөт үрдүүк-үрдүк дьол… Ол да иһин, удьуор-сыдьаан хаалбатаҕыттан тутулуга суох, Мария Дмитриевна Нартахова үтүө аата үс саха баарын тухары ааттана турар аналлаах.
Елена Иванова
