Оҕуһу таҥара оҥостубатах норуот суоҕун тэҥэ. Аан дойду мифологиятыгар ити толору. Оттон биһиэхэ даҕаны үтүмэн үгүс. Номоххо, остуоруйаҕа, үгэскэ баар. Ити киминэн тиксибитэй? Ханнык былыргы киһинэн?
Улуу Хоро диэн – бүгүҥҥү саха биир өбүгэтэ. Илин эҥэргэ оҕуһу миинэн кэлбит. Кини оҕус таҥаралаах.
Топонимист Багдарыын Сүлбэ «Дойду сурахтаах, алаас ааттаах» кинигэтигэр ити туһунан бэрт элбэҕи суруйбута. Дьэ холобурун:
«Улуу Хоро диэн бэрт баай, үгүс киһилээх-сүөһүлээх киһи илин диэкиттэн кэлбитэ үһү. Кини биир ааттаах сүүрүк оҕустааҕа. Ол илинтэн көһөн киирэн иһэн Алдан, Амма, Таатта үрэхтэрин туораабыт… Билиҥҥи Бороҕон сиригэр Мүрү диэҥҥэ тиийэн тохтоон, сөбүлүү көрөн, ураһатын туруоран, ыһыах ыһан, малааһыннаара оҥостуммута».
ҮӨҺЭТТЭН АЙДАРЫЫ
Оҕус – үөһэттэн айдарыылаах кыыл. Египтяннарга халлаан ынаҕын суос соҕотох уола. Ол аата оҕуһу халлаан ынаҕа төрөппүт. Сахаҕа эмиэ биир оннук. «Оҕус ырыата» диэҥ
ҥэ итинник этиллэр.
Ийэ дойду иччитэ
Айылгы хотунтан
Иэйэ Мэҥкилэ
Иэйиэхситтэн
үөскээбит
Өмүркэй муостаах,
Үргүөстээх бастаах
Үрүҥ эриэн
бургунаһыттан
төрүөбүтүм.
Бу туһунан 1938 сыллаахха Үөһээ Бүлүү Быракаанын олохтооҕо Ф.И.Суханов ыллаабыта.
Хотугу Европаттан Индияҕа тиийэ оҕуһу ый, күн, тыал, этиҥ, сир таҥарата оҥостуу барбыта. Ити таҥаралары сирэйдээччи оҕус эбит. Скандинавтарга Тораны уонна
Фрейаны, гректэргэ Зевсы, египяннарга Ра-ны, Осириһы, Пта-ны.
Хотугу Америка индеецтэригэр сиу бииһэ оҕус таҥаралаахтар. Кинилэргэ куйаар сирдээҕи көстүүтэ. Бу оҕус аан дойдуну тутан турар. Хас биирдии атаҕа космогоническай эпоха. Кини сири ууттан араҥаччылыыр. Түүтэ соролонон бүтүөр
диэри ууттан сири өрүһүйэр дииллэр.
Аан дойду айыллыыта
Аан дойду
айыллыытыгар оҕус
эмиэ кыттыгастаах.
Иран мифологията
ону маннык быһаарар.
«… благой бог стал творить материальный мир на месте былой пустоты. Сначала было созда но небо… в форме яйца, Вторым творением … была вода. Третьим творением была Земля… Четвёртым творением … были растения. Пятым он создал Первозданного Быка … был этот Бык белым и сияющим, как Луна». И.А.Худяков 1860 сыллаахха Дьааҥы дьонуттан устубут «Аан дойду» диэн ырыалаах. Онно туойулларынан:
Аан ийэ дайдыбын
Аҕыс алҕанар айыы
Алталаах атыыр
оҕуһунан айбыт.
Аан дойдуну айарыгар аҕыс алҕанар айыы тоҕо эрэ оҕуһу кытыарбыт. Киһи айыллыан иннинэ оҕуһу айбыт. Тоҕо буолуой, дьэ? Борхес X.Л. «Бестиарий: Книга вымышлен
ных существ» үлэтигэр ону маннык диир.
«Бог сотворил Землю, но у земли не было основания, посему под землей он сотворил ангела. Но у ангела не было основания, посему под ногами ангела он сотворил рубиновую скалу. Но у скалы не было основания, посему под скалой он сотворил быка с четырьмя тысячами глаз, ушей, ноздрей, пастей, языков и ног. Но у быка не было основания, посему он сотворил под быком рыбу по имени Багамут, и под рыбой он
поместил воду, а под водой — мрак, а далее знание человеческое не способно достичь».
Багамут – арабтар мифологическай балыктара. Кини көхсүгэр Кужата диэн оҕус турар. Бу оҕус сири, аанньалы, рубин очуос хайаны сүгэр эбит.
БАЛЫК УОННА ОҔУС
Аан дойду үс киит балыкка тутуллан турар. Ол туһунан Библияҕа баар дииллэрэ. Онтубут сыыһа эбит. Таҥараһыттар Библияҕа суох дииллэр. Хата, ол оннугар, Сибиир норуоттарын фольклоругар уонна арабтар итэҕэллэригэр баар. Дьэ, холобур, башкирдарга, чуваштарга сир үс балыкка тирэнэн турара этиллэр. Саха фольклоругар эмиэ оннук. Чопчу эттэххэ, «Сир-халлаан үөскээбит ырыатыгар» баар.
Бу ырыаҕа Үрүҥ Аар Тойон орто дойдуну кэрийбит. Ити кэрийэ сылдьан, ууга буору ыспыт. Буор барыта үс сордоҥ үрдүгэр түспүт. Инньэ гынан үс сордоҥ үрдүгэр сир үөскээбит.
Көрөрбүт курдук, оҕус уонна балык аан дойдуну, сири халлааны тутан тураллар. Оннук саныыллар эбит, былыргы дьон. Оннук санааны биһиги өбүгэлэрбит кытта билэр эбиттэр.
1972 сыл. Археологтар хаһыы оҥороллор. Соҕуруу Кытайга Хунань провинция Мавандуй диэн булгунньаҕар Дай диэн хотун биһиги эрабыт иннинэ 168 сыллаахха көмүллүбүт уҥуоҕуттан ойуулаах таҥаһы хостообуттар. Аан дойду ойуулаах таҥаһы. Үөһээ өттүгэр тоҕус күн уонна Аал Луук Мас, суор, баҕа, куруолук, ый. Арыый аллараа киһитиҥи моһуоннаах харамай икки балыкка үктэммит. Икки илиитинэн үөһээ дойдуну
өрө анньан турар.
СУОР УОННА ОҔУС
Оҕус өр кэм устата таҥара буолбут. Ити эрээри былааһын былдьаппыт. Иранецтар Митра диэн саҥа таҥараламмыттар. Күн таҥараны аны Митра кыайбыт. Онон оҕуһу
тутан хайа хаспаҕар хаайбыт.
Төһө да хаайылыннар, оҕус бэриммэтэх. Хаспахтан тахсыбыт. Көҥүлгэ. Дьэ иэдээннээх охсуһуу саҕаланар. Оҕус кыайтарымаары гыммыт. Дьэ ити иһин, Күн таҥара халлаантан суору ыытар. Оҕуһу өлөрүҥ диэн илдьиттээн. Инньэ гынан аҕыс айбыт айыы ытык кыылын суох оҥорбуттар. Итинтэн ыла оҕус суолтата түспүт. Кинини куһаҕан курдук сыаналыыр буолбуттар.
Сахаҕа оҕус буолан көстөр таҥарабыт Улуу Тойон. Бу таҥара дьоҥҥо сүрү биэрэр. Ол аата, уот тыыны. Күн күһүҥҥү тэҥнэһиитигэр.
Дьэ ити иһин Улуу Суорун – балаҕан ыйыгар күһүҥҥү ыһыах тэрийэллэрэ. Тэйилгэни. Онно оҕуһу баҕанаҕа баайаллара. Суоратынан сото-сото алгыыллара. Улуу Тойон уолугар Улуу Суоруҥҥа айах туталлара. Улуу Суорун оҕотун суору кытта маанылыыллара. Ити эрээри оҕуһу, Улуу Тойону, бөрөнү, суору, Улуу Суоруну өстөөх оҥорбуттар. Кинилэри куһаҕан диир буолбуттара. Онтон ыла балары дьон ааххайбат майгыламмыт. Ити иһин сүр кэлэрэ мөлтөөбүт. Дьон барыттан бары куттанар, чаҕыйар буолбут.
Саха дьоно оҕуһу билигин Дьыл оҕуһа диэн ааттыыр. Кыһыҥҥы тымныыны аҕалар диэн өйдүүр.
Муустаах муора
Муннугуттан,
улаҕатыттан
Буор хара оҕус
Туран кэлбитэ,
Урукку кырдьаҕастар
Олуурдаах улуу
Дьыл оҕуһа – диэн
Этэллэр эбит.
Норуот ырыатыгар
оннук туойар
буолбуттар.
Халлаан ыйын «оҕус сиэмэлээх» диэн ааттыыллар. Аан дойду дууһата дииллэр оҕуһу. Оҕус дууһатыттан аан дойду мөҥүрүүр мөккүөрэ үөскээбит. Иранецтарга оҕус күн таҥарата этэ. Кинини абааһы өлөрбүт. Ол абааһы – Ариман.
Оҕус хас биирдии атаҕа эпоханы символлыыр. Аан дойду бүппэт уһун айана оҕус атаҕынан кэмнэнэр.
Индияҕа аскеттар секталарын ытык баһылыга Джайна кыһыл көмүс оҕуска холоонноох. Оннук уобарас.
Ману сокуонугар оҕус – Айыы сиэрдээх буолуу бэлиэтэ. Калачакраҕа оҕус биир символ.
Былыргы халдейдар этэллэринэн, аан дойдуну оҕус хааныттан айбыттар. Оҕус хаана аан дойду дууһатын ыраастыыр диэн этэллэр.
Хаардьыт
