«Далбар Хотун-2024» күрэс быйыл ураты киэбинэн ыытыллыбыта. Өрөспүүбүлүкэ араас муннугар олорор алаһа дьиэ сылааһын түстүүр саха дьахталларын олохторо-дьаһахтара «Саха» национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа биэриилэринэн көрдөрүллүбүтэ.
Биэриилэр уус-уран ис хоһооннорун «Саха» национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа режиссера Антонина Новгородова оҥорбута. Антонина Афанасьевна Новгородова саха телевидениетын устуоруйатыгар дириҥ суолу-ииһи хаалларар үлэһитинэн буолар. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун күөх экраҥҥа угуйар биэрии буолан тахсыбыт бырайыактары кини толкуйдаан, оҥорон таһаарбыта.«Сардаана», «Геван», «Аал-луук мас», «Якутия. Век XX», «Место встречи на НВК “Саха”», «Свой стиль», «Жди меня», «Место встречи с Алексеем Естафьевым», «Правовой канал», «Дойдубут туһугар» уонна да элбэх. Оттон сүүрбэттэн тахса сыл сарсыарда аайы итии чэйи иһэ-иһэ көрөр «Саҥа күн» («Новый день») биэриибитин эмиэ Антонина Афанасьевна бырайыактаан таһааран, дьон биир саамай кэрэхсээн көрөр биэриитинэн буолбута.
«Саха» национальнай көрдөрөр-иһитиннэрэр хампаанньа биллибэт фронун биир тутаах үлэһитин, талааннаах режиссер, СӨ телевидениетын уонна радиовещаниетын туйгуна, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, Н.А.Кондаков аатынан бириэмийэ лауреата, Антонина Афанасьевна Новгородова туһунан билиһиннэриэхпитин баҕардыбыт.
Оҕо саас, оҕо саас…
Антонина көмүс күһүн маанылаах атырдьах ыйыгар күн сирин көрбүт, быйыл 72 сааһын чугас дьонун кытта бэлиэтээбит.
«Мин оҕо сааһым Дьокуускай киин уулуссатыгар ааспыта, икки мэндиэмэннээх маһынан оттуллар оһохтоох дьиэбит А.С. Пушкин аатынан нуучча драматическай тыйаатырын утары турара. Онон мин олоҕум айар эйгэни кытта ситимнээх буолара саарбахтаммат да этэ. Сайын тыйаатыртан декорациялары барытын таһырдьа таһааран кэчигэрэтэллэрэ. Биһиги, оҕолор, ол декорациялар быыстарыгар бириэмэбитин атаарарбыт, фантазиябытын оонньотон, дьэ араас түгэннэри оҥорон көрөрбүт. Аны бырааһынньык аайы оҕолор тиэргэммитигэр кэнсиэр, испиктээк көрдөрөрбүт, мин онно сүрүн оруоллары толорорум», – диэн Антонина Афанасьевна кэпсээнин саҕалыыр.
Антонина аҕата Афанасий Данилович милицияҕа, ийэтэ Марфа Семеновна кинигэ атыылыыр маҕаһыыҥҥа үлэлииллэрэ. Дьокуускай куоракка билигин «Азимут» гостиница турар сиригэр милиция үлэһиттэрин дьиэтэ турара.
Антонина обком үлэһиттэрин оҕолоро үөрэнэр 8 №-дээх оскуолатыгар 4 кылааска диэри үөрэммит. Ол оскуолаҕа тэһийбэккэ сырыттаҕына, сытыы, билиигэ-көрүүгэ тардыһыылаах кыыһы куорат 26№-дээх оскуолатыгар билии кыһатын оччотооҕу директора Елизавета Келле-Пелле ылбыт.
«Мин Пушкин аатынан нуучча драмтыйаатырыгар испиктээкиллэрин олус сөбүлүүрүм, ол эрээри киинэни ордорорум. Ийэм мороженнайга биэрбит харчытын мунньан Киин киинэ тыйаатырыгар көрдөрөр киинэлэргэ барыларыгар сылдьа сатыырым. Улааттахпына киинэни кытта сибээстээх үлэҕэ үлэлиэм диэн баҕа санаалааҕым», – диэн Антонина оҕо сааһын ахтар.
Баҕа санааҕа бастакы хардыы
Эдэр киһи ыра санаатын иһигэр бүөбэйдии эрэ сылдьыбакка, олоххо киллэрэргэ ылсан барбыт.
«Ахсыс кылааһы бүтэрэн баран, Киинэ механиктары, монтажниктары үөрэтэн таһаарар Калининградтааҕы техникумҥа туттарсан киирдим, тутар хамыыһыйа Дьокуускайга кэлбит этэ. Ол эрээри ийэм барахсан ол ыраах «дойдуга» миигин ыыппатаҕа. Төһө да иккис оҕо буолларбын, дьиэбэр тутаах киһи этим, ийэм уҥа илиитинэн буоларым. Убайым үөрэнэрэ, балтым кыра этэ», – диэн кэпсиир.
Ол курдук, Антонина дьиэтигэр хаалан күннээҕи түбүктэргэ эриллэ сырыттаҕына, ийэтэ дьүөгэтигэр саха телевидениетын бастакы дикторыгар Лира Белолюбскаяҕа оҕото үлэтэ суох сылдьарын уонна телевидениенан ыраланарын туһунан кэпсээбитигэр, Лира Тарасовна кэлэ сырыттын диэн илдьиттээбит.
«Иккис дьиэм буолбут саха телевидениетын кытта билсибит күммүн бу күн курдук саныыбын. Этим-хааным хас биирдии килиэккэлэринэн телевидение эйгэтин сөбүлээбитим, оччолорго Саха сирин телевидениетын уонна араадьыйатын комитета диэн буолара. Миигин биэриини устууга павильоҥҥа туттулар техникалары дьаһааччы көмөлөһөөччүтүнэн ылбыттара. Биир биэрии бүттэ да түргэнник хомуйан, уларытан биэрээччинэн сылдьыбытым. Үлэбин таптыырбын уонна үтүө суобастаахтык үлэлиирбин көрөн киин аппаратнай салайааччыта Виталий Корнилов сибээс техникумугар үөрэн диэн сүбэлээбитэ. Ол эрээри, оччолорго мин ким буолуохпун баҕарарбын чуолкай билэрим. Биэриилэри оҥорор режиссер идэтэ миигин угуйара. Онон ол сайын Өрөспүүбүлүкэтээҕи кульпросвет училещатыгар “тыйаатыр режиссера” идэтигэр кэтэхтэн үөрэнэ киирбитим. Саха сирин телевидениетын уонна араадьыйатын киинин дириэктэринэн буолбут Виталий Дмитриевич Корнилов миигин итэҕэйэн салгыы режиссер көмөлөһөөччүтүнэн үлэҕэ ылбытыгар олус махтанабын. Ол күнтэн ыла олоҕум суолдьут сулуһунан буолбут телевидениебар айымньылаах үлэм саҕаламмыта», – диэн кини кэпсиир.
Сонуннартан «Сардаана» биэриигэ тиийэ
Антонина Афанасьевна сонуннары оҥорон таһаарыыттан үлэтэ саҕаламмыта. Салалта үгүс сэргэх идеялардаах үлэһиттэрин салгыы Москваҕа үөрэттэрэ ыыппыттар.
«Москваҕа Гостелерадиоҕа үөрэнэн, үрдүк категориялаах режиссер буолбутум. 90-с сыллар этэ. Москваҕа ССРС былааһын сууларбыт Путч кэрэһэтинэн буолбутум. Салгыҥҥа уларыйыы тыына биллэрэ. Ол уларыйыы тыына телевидение биэриилэригэр чыҥха көстүбүтэ. Бу иннинэ биэриилэрбит консервативнай, былаас цензуратын ааһан тахсаллара. Оттон уларыйыы буолбутун кэннэ салалта “айыҥ, тутуҥ” диэн “күөх уоту” умаппыта», – диэн кэпсиир.
Саҥа сүүрээн элбэх айар куттаах дьон хараҕар уоту сахпыт буолуохтаах. Антонина Афанасьевна айылҕа биэрбит баай өй ууһунан араас бырайыактары олоххо киллэрэн барбыта. Бииртэн биир биэриилэр айыллан, оҥоһуллан тахсан барбыттара. «Сардаана», «Место встречи с Астафьевым», «Аал-луук мас», «Саҥа күн» («Новый день») уонна да атын биэриилэр автордарынан Антонина Новгородова буолар. Оттон аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттарга анаммыт «Геван» биэриигэ 20-тэн тахсан сыл үлэлиир.
«Хас биирдии биэриибин оҕом курдук саныыбын, сөбүлүүбүн, ол бырайыактары олоххо киллэрэр ыытааччыны, оператордары, тыаһын-ууһун таҥан оҥорооччулары кытта биир хамаанда буолан, олус бэркэ үлэлиибит. Мин биир биэриини көччөх гынан көтүтэн баран, хас да сыллар тухары салайа сылдьыбаппын, биир таһымҥа сылдьартан сылайабын, этим-хааным хамсаныыны, барыыны-кэлиини, дууһам саҥаны айары-тутары ирдиир. Ол иһин төбөбөр үөскээбит бырайыак олоххо киирэрин кыымтан улахан уот күөдьүйэн тахсар уобараһыгар тэҥниибин. «Геван» биэрии режиссерынан өр сырыттым, тоҕо диэтэххэ элбэхтэ хотугу улуустарынан айанныыбыт, олох дьиҥ өттүн көрөбүм», – диэн санаатын этэр.
Антонина Афанасьевна «Далбар Хотун -2024» XIV –с өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэҕи ылсан баран, өрөспүүбүлүкэбит үтүө дьонунан баайын өссө төгүл билбит.
«Күрэс телебиисэринэн көстөр түһүмэҕин ис сүрэхпиттэн астынан туран оҥорбутум, тоҕо диэтэххэ, Сахабыт сиригэр хайдахтаах курдук ыал ийэлэрэ, эбэлэрэ, бастыҥ хаһаайкалар, сырдык төбөлөөх кэрэ, далбар хотун аатын толору ылар дьахталлар олороллорун көрбүтүм. Талааннара, дьоҕурдара, билиилэрэ-көрүүлэрэ, сырдыкка-кэрэҕэ дьулуурдара киһини сөхтөрөр!», – диэн кэлиҥҥи бырайыагыттан толору астыммыт киһи кэпсиир.
Дьолум – мин кэргэним, оҕолорум
Антонина Новгородова айымньалаах олоҕун суолун туһунан кэпсэтиибит сыыйа-баайа тус олоҕун устуоруйатыгар хайысхаланар. Ону истэ олорон, дьоруойум олоҕун туһунан киинэ да устуохха сөп эбит диэн саныыбын.
«Биһиги көлүөнэ дьон «Счастье» лааппыны билэр буолуохтаахтар. Саахсаланарга сайабылыанньа биэрбит дьоҥҥо бу маҕаһыыҥҥа толуон биэрэллэрэ. Оо, үчүгэй хаачыстыбаннай таҥас кырыымчыгын кэмигэр «Счастьеҕа» араас барыта баара. Толуону куоракка бырапыыскалаахтарга эрэ биэрэллэрэ. Балтым дьүөгэтэ ыал буолан эрэрэ. Сыбаайбатыгар былааччыйа, фата, кэргэнэ көстүүм ылаарылар миигиттэн көрдөстүлэр. Кэргэн тахсар уолун табаарыһын кытта ыал буоларга “сымыйанан” сайабылыанньата биэриҥ диэн. Биһиэхэ биэрбит толуоннарынан ол таҥастарын ылынаарылар көрдөһөллөр. Кинилэри өйөөн сөбүлэстим. Арай, биир үтүө күн дьиэбэр балтым дьүөгэтэ кэргэнинээн уонна ол табаарыһын кытта кэлбиттэр.Сэмэй, сырдыктык мичээрдиир уол турара. Хайыахпытый, бараммыт сайабылыанньа биэрдибит. Толуоммутун доҕотторбутугар тиксэрдибит», – диэн күлэ-күлэ Антонина кэпсиир.
Ол табаарыс уол Чурапчыттан сылдьар, мэдиссиинэ учелищатыгар үөрэнэр Петр Петрович Новгородов эбит.
«Петр таһырдьа кэтэһэн, миигин үлэбиттэн атаарар буолбута. Томороон тымныыга таһырдьа турарын көрөн, вахтербут тетя Люба аһынан киллэрэрэ. Олус уус, үчүгэй туттуулаах, барытын сатыыр этэ. Оһохпут сууллаары турарын көрөн, сып-сап баҕайытык оҥорон кэбиспитэ. Ити уолга кэргэн таҕыстаххына дьоллоох буолуоҥ, диирэ ийэм», – диэн оччотооҕу эдэр саас дьоллоох кэмнэрин ахтар кини.
Ол курдук, эдэр дьон Саҥа дьыл кэнниттэн сыбаайбалаан, Дьокуускай куорат биир иллээх-эйэлээх ыалынан буолбуттар.
«Кэргэммин кытта 35 сыл наһаа дьоллоохтук олорбуппут. Доҕорум ыалдьан бу күн сириттэн туораабыта. Кырдьык, кэргэн, аҕа быһыытынан киһи киэнэ килбиэннээҕэ этэ. 35 дьоллоох сыллары миэхэ бэлэхтээн бараахтаабыта. Мин айар үлэлээх киһи дьиэбэр олорон хаһаайкалыыр кыаҕым суоҕа. Бырааһынньыктарга наар үлэбэр сылдьабын. Саҥа дьылы телевидение павильонугар ылабын, быһа биэрии оҥоробут. Петр биирдэ даҕаны сирэй-харах анньыбатаҕа, аһын астаан тоһуйара, оҕолорбутугар аҕа тапталын бүттүүн биллэрэн улаатыннартаабыта, харчылаһаары тутууга үлэлиирэ», – диэн Антонина кэпсиир.
Антонина Афанасьевна үлэтинэн үгүстүк командировкаҕа сылдьара. Биир оннук сырыытыттан кини оҕо көтөҕөн төннүбүтэ…
«Уоллаах кыыспыт улаатаннар, иэримэ дьиэлэриттэн көччөх гынан көппүттэрэ. Уолбут Москваҕа үөрэнэ барбыта. Кыыспыт идэтинэн ананан хоту улууһугар айаннаабыта. Түөрт хостоох дьиэбит эмискэ чуҥкуйа түспүтэ. Петр оҕо ииттэ ылыахха диэн этэр буолбута. Биир сыл Өлөөҥҥө командировкаҕа сылдьан аҕам аймахтарын кытта билистим. Биэс оҕолоохтор. Кыралара аҕыйах ыйдаах. Мин аймах дьоммуттан көрдөстүм: “миэхэ бу кыра кыыскытын биэриҥ, ийэ, аҕа тапталыгар улаатыннарыахпыт. Эһиги эдэргит, үлэлиэххитин наада», – игин диэн эттим. Дьонум сөбүлэстилэр. Докумуоннарбын оҥотторон, ол сыл күһүн дьиэбэр сөмөлүөтүнэн оҕобун көтөҕөн көтөн кэлбитим. Кыыспыт Ксения билигин 26 саастаах, улааппытын кэннэ кэпсээбитим, ол аймахтарбытын кытта билсэбит, оҕолор үөрэнэ кэлэллэригэр биһиэхэ түһэллэр», – Антонина Афанасьевна олоҕун эмиэ биир чаҕылхай кэрчигин туһунан кэпсиир.
«Кыратыан, харатыан…»
Новгородовтар дьиэлэригэр элбэх аймах-билэ дьон хонон-өрөөн, сынньанан ааһаллара. Петр Петрович балтыларын көрөн-истэн үөрэттэрбит. Ону кэпсии олорон Антонина ыал буолбут биир күлүүлээх түгэнин саныыр.
«Петр миигин төрөппүттэрин уонна биэс балтын кытта билиһиннэрэ таһаарбыта. Ийэтэ миигин олус сөбүлээбитэ, кэпсэтинньэҥ, сытыы диэн. Оттон аҕата Петр Данилович: “кыратыан, харатыан, куоракка атын кыргыттары булбатыҥ дуо”, – диэн сөбүлээбэтэҕэ быһыылааҕа», – диэн Антонина Афанасьевна күлэр.
Ол эрээри, Петр аҕата кэргэнин анараа дойдуга атааран баран, Антониналааҕы кытта эрэ олорбун диэн мас-таас курдук эппит.
«Оҕонньор уолбун төрөөбүппүн кэннэ үөрбүтүөн. Уол сиэнин бэйэтэ көрөрө, атаахтатара. Оҕонньор дойдутугар барыан иннинэ, ыалдьа сытан миигин ыҥыран махтаммыта, уолум наһаа үчүгэй дьахтары кэргэн ылан дьолоох, диэбитэ», – диэн кэпсиир.
Антонина Афанасьевна олоҕор өссө да араас интэриэһинэй түгэннэр бааллара саарбаҕа суох. Миэхэ кэпсии олорон: «Оо, командировкаларым түгэннэриттэн, дьиэ кэргэним, аймахтарын туһунан барытын сыныйан кэпсээтэхпинэ, бүтүн кинигэ тахсыан сөп», – диэн күлэр.
Кырдьык оннук. Оттон бу сэһэргэһиим түмүгэр мин Антонина Новгордова идэтин таба талан үлэлии сылдьарыттан, дьиэ кэргэнин олоҕо табыллыбытыттан дьоллоох буоларыгар итэҕэйэбин. Бу буолбатах дуо, олох дьиҥнээх дьолун, кэрэтин билии?
