Сэмэн Луканси бу хартыынатын “Аан ситими” хасыһа олорон түбэһэ түһэн көрбүтүм. Ол саас Амма ууга барбыт суоһар сонуна иһиллибитэ, бары сүрэхпит тэбиитэ онно холбоммута, күннэтэ араадьыйанан, тэлэбиисэринэн сонуннары кэтээн истэрбит. Хартыынаны киһи көннөрү көрөн баран хайдах да аһаран кэбиспэт … Бэйэм хайдах көрбүппүн, тугу санаабыппын кэпсиим.
— Мас тыыга саха ыала устан иһэр. Тыы – быыһаныы, инникигэ эрэл символа. Кэннилэригэр ууга тимирбит үс дьиэ көстөр. Ханна баҕарар, хаһан баҕарар Үс — ааспыт, билиҥҥи уонна кэлэр кэм өйдөбүлүн биэрэр. Тыыга Ийэ, Аҕа, Кыыс, Ынах, Ньирэй, Ыт, Куоска, Куурусса бааллар.
Куоскаттан саҕалыахха. Куоска дьиэ кыылларыттан киһиэхэ ордук чугастара, дьону кытта дьиэҕэ олорор. Тоҕо кэннин хайыста? Сылаас дьиэтин-уотун харыһыйан, бөгдьөллөн олорон ааспыт олоҕун саныыр дуу? Куоска адьас көҥүл сылдьарын сөбүлүүр. Бу хартыынаҕа кинини көҥүл буолуу уонна буолбут алдьархайга бас бэринии, тулуур холобурун курдук ылынным.
Ыт иччитин диэки хайыспыт. Тугу да эттэҕинэ, толорорго, бу муустаах тымныы ууга ыстанарга да бэлэм, атаҕын тыы бүүрүгэр ууран турар. Ыт барахсан былыргы үйэттэн иччитигэр эрэллээх доҕор, аргыс, оннооҕор, бу көмпүүтэрбит буостатыгар сурукпутун-бичикпитин “ыт”, “собачка” бэлиэлээх ыытабыт дии. Дьэ, тиэрдэн тэйэр.
Ыаллар ынахтара эмиэ биһиэхэ түҥ былыргыттан аргыс, доҕор буолан кэлбит Саха Ынаҕа. Иччилэрин кытта бу иэдээни тэҥҥэ сүксэрдии, хам-бааччы турар. Ынах хараҕа хара кылдьыы иһигэр көстүбэт, хара ачыкы иһигэр саспыт курдук. Биһигини көрбөт. Бу Саха Ынаҕын курдук төрүт баайбытын төлө тутуохча буолбуппут илдьитэ буолаарай? Иннигэр оҕото, тыһы ньирэй турар. Ньирэй тыһыта улахан суолталаах. Оннуларын буллаллар эрэ, сотору кэминэн икки ынахтаныахтарын билгэтэ. Ньирэй бас быалаах, бу ыал ийэтэ сүөһүтүн-аһын кичэйэн көрөрүн бэлиэтэ. Былыргы үгэһинэн сэниэ ыал кулунчуктарыгар кытта симэхтээх бас быатын кэтэрдэллэрин билэбин, эбэбит кэпсииринэн. Оҕо сылдьан, сайылыкка мэччийэ сылдьар сылгы үөрүгэр кулунчуктарга бас быатын симэхтэрэ күҥҥэ кылабачыһалларын өйдүүр эбит. Ол курдук өбүгэ дьоммут Дьөһөгөй Тойоҥҥо махтанан, үөрэн, симээн эрдэхтэрэ буолуо…
Куурусса – оҕомсох, оҕоһут көтөр. Бары билэбит, оҕолоох куурусса хайдах курдук харса суох оҕолорун көмүскүүрүн, онон өс номоҕор киирбит көтөр. “Оҕолоох куурусса
курдук, наһаа харса суох эмээхсин” диэн классик суруйааччыбыт Амма Аччыгыйа “Сааскы кэм” арамааныгар Баһыахтыыр Балбаараны ойуулаабыта баар. Бээ, халыйды-
быт… Куурусса олоҕу салҕаан иһэр кыһамньылаах ийэ символа. Кууруссаттан салгыы сымыыт өйдөбүлэ киһиэхэ кэлэр. Сымыыт Сир Ийэ, Куйаар, Олох, бүтүн буолуу, саҥа
олох, ону таһынан, туох күүтэрэ биллибэт инники олох бэлиэтэ.
Аны дьоҥҥо киириэххэ. Бастатан туран, киһи хараҕа ынах үрдүгэр кууруссатын кыбынан олорор кыысчааҥҥа хатанар. Ынахпыт кэм дурда-хахха, абырал. Кыысчаан сатабыллаахтык аттаран тигиллибит көбүөр үрдүгэр олороро эмиэ кэрэхсэбиллээх. Кыыс оҕо былыр үгэс быһыытынан хаппахчыга олорон улаатар. Харах харатын курдук харыстанар. Бу ыксаллаах түгэҥҥэ, иэдээннээх ууттан куотан иһэр ыал кыыстарын харыстаан саахымат көбүөр үрдүгэр олордубуттара – ол үгэһи бигэргэтэр. Кыыс баттаҕа өрүүлээх, тэтэркэй лиэнтэнэн дуу, таҥас сыыһынан дуу, баанчыктаах. Кыыс оҕо баттаҕын Үс сүүмэх гына өрүү — былыр, аныгы, кэлэр кэми холбуу тутуу диэн санааҕа тиэрдэр. Тэтэркэй лиэнтэ – сырдык, ыраас, кэрэ буолуу өйдөбүлэ. Атаҕар сахалыы этэрбэһи, өссө арыый да бэйэтигэр улаханы кэппит. (Атах таҥаһын тоҕо кэтэбитий? Атахпытын туохха эмэ хайа үктээмээри дуу, аныгы кэм ирдэбилэ буолбутунан дуу, доруобай буолаары дуу? Бу күҥҥэ хас атах таҥастаахпытын ааҕан сиппэт буоллубут.) Оттон бу кыысчаан улахан соҕус этэрбэһэ кинини улаатыар диэри бу ууга барыы иэдээниттэн оһорунуу, онно дьонугар көмө-ньыма буолан, илин-кэлин түсүһүүтүн, олохторо олус соторунан оннугар түспэт, өргө диэри өйтөн-санааттан арахпат буоларын кэпсиир. Ол эрээри утуктуу олорор кыысчаан уобараһын барытын
түмэн көрдөххө, этэҥҥэ буолуохпут диэн, бүүс-бүтүннүү ийэлээх аҕатыгар эрэллээх олорор, куттаммыт-куойбут санаа көстүбэт, холку.
Ийэни көрүөҕүҥ. Саха дьахтара барахсан хаҥас илиитинэн ынаҕын кууспут, уҥа илиитин ньирэйин үрдүгэр уурбут. Оннук да буолумуна, ыал эрэлэ, аһатан-сиэтэн олорор, арыынан-сыанан аллар Аал луук маһа буоллаҕа, ынах сүөһү барахсан. Дьахтар сахалыы ытарҕата, таҥаһа кини Аар Айылҕаҕа сүгүрүйэр итэҕэллээҕин, күүстээх санаатын көрдөрөр. Ол эрээри сирэйин улахан аҥаарыгар күлүк түспүт… Иннигэр туох күүтэрэ биллибэтиттэн, тула өттүттэн дьоно, сүөһүтэ—аһа барыта этэҥҥэ буоларын туһунан эргиччи саныырын көстүүтэ. Ийэлэрбит барахсаттар итии сүрэхтэринэн күүстээх санааларынан барыбытын, хайдах да майгылаах, үчүгэй-куһаҕан да дэтэр дьон буолбуппут иннигэр, бу Сиргэ киһи-хара оҥорон атахпытыгар туруордахтара, истиҥ алгыстарын анаатахтара. Күн аайы тахсар Күнү кытары ийэбитигэр махталбыт улаатан, күүһүрэн иһэргэ дылы…
Дьэ, Аҕаҕа тиийэн кэллибит. Хартыына туллар тутааҕа, сүрүн уобараһа – Аҕа. Кинини тулатыгар баар кэргэнэ, оҕото, иитимньилэрэ бары кэтииллэр, кэтэһэллэр, киниттэн улахан тутулуктаахтар. Аҕа эрдээх, хоһуун сирэйин тахсар күн чэмэличчи сырдаппыт,
ол этэҥҥэ буолууга эрэллээҕин бэлиэтэ. Илиитигэр эрдии буолбакка, ураҕас туппут. Ураҕас элбэх толкуйга түһэрдэ. “Ураҕаһынан ууну суруйбут курдук”, “ордоо халлааҥҥа
ураҕас быстыбыт”, “ураҕас тосторунан уһун үүрбэлээх”, “ураҕас тургуйбат уйгута”, “муус ураҕаһынан үүрдэ” – бу тыл ситимнэрин, сомоҕо домохтору көрдөххө, олохпутугар балайда ураахсылаах ураҕас буолар эбит. Онон, тиэрдэн өйдөөтөххө, Аҕа илиитигэр ураҕаһы туппута – дьиэлэриттэн-уоттарыттан “муус ураҕаһынан” үүрүллэн, “ураҕаһынан ууну суруйбут курдук” ааспыт олохторо суураллан, ханна тиийэллэрэ биллибэккэ, устан истэллэр да, үлэлээн-хамсаан, хаһан эрэ “ураҕас тургуйбат уйгуту-
гар” тиийиэхтэрэ, “ураҕас тосторунан уһун үүрбэлэниэхтэрэ” диэн санааҕа тиийдим.
Аҕа сиэҕин тиэриммитэ, атаҕын сорунуулаахтык киэҥник үктээн турара, саха эр киһитин чиккэ, өһүллүбэт ньыгыл санаатын туоһута. Ырбаахытын өҥө байыаннай
таҥас өҥүн курдуга, сэрии ыар кэмнэрин өйдөтөр курдук. Салгыы, ыстаанын ойоҕоһугар тигиллибит үс маҥан сурааһына миэхэ тоҕо эрэ Далан “Тулаайах оҕо” арамааныгар кэпсэнэр туматтар баһылыктара Үс Бэлиэлээх Хоһуун кыһыл кырааска-
лаах түнэ сонун көхсүгэр туора тигиллибит үс кырынаас тириитин санатта…
Бүтэһиккэ Уу туһунан эмиэ эттэххэ табыллар. Уу ханнык да норуокка, хайа да дойдуга Олох бэлиэтэ. Хартыынаҕа барыны-бары баһыйан уу ойууламмыт. Олоххо уута суох табыллыбаппыт, ол эрээри аһары бардаҕына эмиэ сатаммаппыт. Мантан сиэттэрэн хабаатыннара санаатахха, бу хартыына уу мотуогун туһунан буоларыттан тэйэн,
саха ыала билиҥҥи олоххо хайдах олорорун туһунан эмиэ аһаҕастык кэпсиир. Хаһан чиҥ кытылга тиксэбит? Хаһан күөх кырыска холкутук үктэнэн туран чороонноох кымыһы иһэбит? Тыа дьоно бииртэн-биир түбүлүүр сатаҕай быһаарыылар, ыйаахтар туманнарын быыһыгар эргичийэн-урбачыйан, сүөһүтүн ииттэ, тута сатыыр кыһалҕатыттан хаһан төлөрүйүөй?..
Жанна Барашкова
