Хас биирдии киһи бу орто дойдуга айылҕаттан ханнык эрэ эйгэҕэ талааннаах кэлэр. Ону сөпкө тайанан сайыннаран, саһа сытар дьоҕуру уһугуннарыан наада. Сурунаал бүгүҥҥү ыалдьыта Анастасия Габышева – Сыдьаайа, СР культуратын туйгуна, үлэ бэтэрээнэ, илиҥҥи уонна индийскэй үҥкүү маастара, «Сыдьаайа» айар киин салайааччыта. Кини үҥкүүлүүр. Үҥкүү көмөтүнэн ис-иһиттэн тахсар, киһи хараҕар көстүбэт үтүө дьоҕурун дьоҥҥо тарҕатар эбит. Анастасияттан «Тоҕо үҥкүүнү аргыс оҥостубуккунуй?» диэн ыйыппыппар бэрт судургутук хоруйдаабытын сөбүлүү иһиттим. Киниэхэ сорохтор анаан-минээн кэпсэтэ, мунаарар боппуруостарыгар хоруй, эбэтэр күүс ылаары кэлэллэр эбит. Эрдэ кыайан оҕоломмотох кыргыттар киниэхэ сылдьаннар ийэ буолбуттарын туһунан кэпсээбиттэр, кэлин Сыдьаайаны «оҕо кутун тардар» диэн ааттаабыттар. Кини этэринэн, орто саастаах дьон халтай буолары-буолбаты кыһалҕа оҥостон ыар баттык гына сылдьаллара үгүс эбит. Кэпсэтэн, арыллан «хайдах бэйэбит өйдөөбөтөхпүтүй» диэн бараллар. «Урут мээнэ-мээнэ саҥарабын дии саныыр этим. Кэлин кэтээн көрбүппүнэн, дьоҥҥо тустааҕы кэпсиир эбиппин. Итинник ньыманан дьон баайыллыытын өһүлэбин». Кини айылҕаттан бэриллибит дьоҕурун үҥкүү нөҥүө дьону кытта үллэстэр, көмөлөһөр эбит. Аны туран, үҥкүүнэн эрэ муҥурдаммат, ырыа-тойук, хомус, уруһуй курдук араас дьарыктары ыытар. Кини бу талаана, дьоҕура хайдах арыллыбытын, оҕо сааһын умнуллубат өйдөбүллэрин ааҕааччыларга кэпсиир.
Оҕо саас умнуллубат түгэннэрэ
Ийэм кэпсииринэн, мин иннибинэ төрөөбүт тохсус оҕолорун Настенька диэн сүрэхтээбиттэр. Эрэйдээх баара-суоҕа биэс ыйыгар диэри олороохтообут. Ол кэннэ ийэм миигинэн хат буолар. Төрүүр болдьоҕум тохсунньу ый эбит эрээри, утуйан хаалбытын диэн кэпсииллэрэ. Оччолорго ийэм 41, аҕам 74 саастаахтара. Аҕам бу иннинэ сокуонунан алтата ойохтоно сылдьыбыт киһи эбит. Алта дьиэ кэргэн тухары тоҕо, туохтан сылтаан арахсыбытын төрүөтүн ким да билбэт, арай ойоҕумсах диэн кэпсииллэрин истибитим. Оҕолонуон олус баҕарар буолан, бэйэтиттэн быдан балыс дьахтары, ийэбин ойох ылар. Тохсунньуга төрүөхтээх оҕо ыксаабаппын. Тохсунньу, олунньу ааһар, кулун тутар ый үүнэр. Быраастар оҕо мөлтөх буолан утуйан хаалбыт диэн быһаарбыттар, аны туран болдьоҕун сыыһа аахпыттар диэн эмиэ да саарбаахтаабыттар. Күүттэрэн-кэтэһиннэрэн кулун тутар 18 күнүгэр күн сирин көрөбүн. Төрөөппүн кытта ийэбиттэн арааран туспа илдьэллэр.Сарсыҥҥытыгар ийэм барахсан ыксаан оҕом тыыннаах дуо диэн ыйытаахтыыр, онуоха быраастар болдьоҕуттан уһаан икки тиистээх, уһун баттахтаах, эбиитин тулатын көрүөлээбит кыыс оҕо төрөөбүтүн туһунан этэллэр. Ийэм барахсан үөрүүтүттэн туйахтаах, муостаах да буоллун, гынан баран тыыннаах эрэ буоллун диэхтээбит. Аҕам миигин көрөөт «өлөрбүн биттэнэн тиистээх оҕо төрөөбүт» диэн сылыктаабыт. Кини үс саастаахпар өлбүтэ. Аҕастарым дьээбэлээн «аҕатын сиэбит кыыс» диэн хаадьылыыллара, мин онтон наһаа хомойорум, оҕотук санаабар, кырдьыктанар курдугум. Аҕабыт ойуун этэ, кини туһунан “Сэттэ Сэрбээк – Шаманы Якутии” кинигэҕэ суруллубута. Кинини ийэм быстах ыарыыттан, бултуу сылдьан муустаах ууга түһэн сыыстаран сэбиргэхтэтэн өлбүтэ диэн кэпсиирэ. Аҕам өлөр ыарыытыгар сытарын бу баардыы өйдүүбүн. Үс саастаах оҕо хараҕар ол хартыына ааспаттыы иҥмит. Аҕам оһох утары ороҥҥо сытар, мин ийэбинээн истиэнэҕэ өйөнөн турабыт. Аҕам тыын былдьаһан өлөр мөхсүүтүн мөхсөр, мин кинини кытта тэҥҥэ мөхсөбүн. Кэлин ийэм үрүҥүнэн-харанан көрө-көрө дьүһүлэммиккит диирэ. Ийэм өлөн эрэр киһини үтүктүмэ диэн буойа сатаабытын истибэтэхпэр, иэдэспин ытыһынан таһыйбыта. Дьэ мин ону баҕас үчүгэйдик өйдүүбүн. Онно, соһуйуох иһин, аҕам да, мин да мөхсөн бүтэн хаалбыппыт.. Дьиэ иһигэр мустубут дьон бары ытаһан барбыттарыттан сылыктаатахха, аҕам сырдык тыына быстыбыт. Олох хойут, ийэбитин кистиир кэммитигэр, биир дьахтар миигин көрөн баран «Көр, бу кыыс улааппытын. Уһаабыта биэс сааһыгар диэри олоруо диэбиттэрэ» диэн саҥа аллайбыта. Кэлин аахпытым, ойуун өлөрүгэр күүһүн, дьоҕурун атын киһиэхэ иҥэрэр эбит. Баҕар, аҕам барахсан ол өлөр мөхсүүтүгэр олоҕун миэхэ биэрбитэ буолуо…
Аҕам өлөрүгэр бииргэ төрөөбүттэр ахсыа этибит. Улахан убайым барыбытын олорор нэһилиэгэр көһөртүүр сүҥкэн быһаарыныыны ылынар. Өрүс үрдүгэр турар сүүнэ улахан дьиэлээх этэ. Көбүөр арааһа, люстра, пластинканы оонньотор аппарат – оччотооҕу кэмҥэ, бу санаатахха, мусуой курдук дьиэлээх эбит. Мин оччолорго түөрт саастаахпын. Арай биирдэ ийэм дьиэттэн хаһыытаан-ыһыытан ойон тахсыбыта, мин кини кэнниттэн саппай уопсан иһэбин, кэннибититтэн маллааах суумкабыт көтөн таҕыста. Суумкабытын кыбыммытынан суол устун хаама турдубут. Ийэм барахсан ытыыр, мин кинини аһынан ытыыбын. Кэлин улаатан баран билбитим, убайым ийэм мэтээллэрин киэргэл оҥорбут эбит. Ол кэмҥэ ити эрэ түгэнинэн муҥурдаммат, өссө да араас быһылаан тахсыбыт, ол гынан баран ол туспа киһи дьылҕата, туспа киһи историята. Бу күнтэн ыла улахан олох аартыга арыллар, айаным саҕаланар.
Оҕо сааһым доҕотторо – кимнэрэ-туохтара биллибэт эттиктэр
Оҕо эрдэххэ олоҕун кырааската хойуу, дьэрэкээн, сыта кытта минньийэн дыргыллан турарга дылы. Биир дьаабылака хотон сыттаах дьиэни минньигэс сытынан тунуйар дьикти кэмнэрэ этэ. Арай биирдэ дьиэҕэ соҕотох хааллым, онно алта саастааҕым. Оонньуу олордохпуна бэйэм саҕа уҥуохтаах кимнэрэ, туохтара биллибэт эттиктэр миигин тулалыы олорунан кэбиспиттэрэ. Кинилэр сирэйдэрэ-харахтара чуолкайа суохэрээри, омооннорун көрөбүн, хойуу салгыннаахтар, тыастарын үчүгэйдик истэбин. Эдьиийим бэлэхтээбит куукулатыгар остуоруйа кэпсиирбин бэрт сэргиир курдуктар. Устунан кинилэргэ эмиэ кэпсээбитим, ол аайы үөрэллэр аҕай, арахсыахтарын олох баҕарбаттар. Билэр-билбэт ырыабын ыллаатым, улам эттиктэрим утуйан хаалбыттар. Ону кытта мин таһырдьаны былдьастым. Тахсан иһэн ааны тутан туран «абааһылар, биэс кокуоска эһиэхэ» дии-дии тарбахпын араастаан эрийтэлии-эрийтэлии кокуоска бэртэлээт ийэбэр хотоҥҥо сүүрдүм. Уонна сырыы аайы, кырам бэрт буолан, ол эттиктэри умнан дьиэбэр эмиэ соҕотох куттаммакка хаалабын. Ол олорон салгын хамсыырыттан өйдөнөн кэлэбин. Били табаарыстарым дьэ ыган-түүрэн барбаттар дуо? Ол аайы мин ырыам элбиир, остуоруйам хамаҕатык айыллар. Хата ол сылдьан, кутталбыттан эбитэ дуу, сатаан аахпат бэйэм эдьиийим ырыанньыгын нойосуус билбитим. Ийэм ыалдьыттарга киэн тутта «мин оҕом ааҕар» диэн кэпсиирэ уонна ыалдьыттар иннилэригэр ааҕан кулу диэн көрдөһөрө. Дьон олус сөҕөрө. Оччолорго уопсай дьиэҕэ олорорбут. Биир бостуук ийэбиттэн “кыыһыҥ дьиэҕэ соҕотох хааллаҕына кимниин кэпсэтэрий?” диэн ыйыппытыгар өһүргэнэммин ол киһини истиэнэ быыһынан ыыстыырбын өйдүүбүн. Билигин саныахха олус күлүүлээх. Оҕо сылдьан хас биирдии киһи олоҕор итинник дии саныырым. Кэлин акаары диэхтэрэ диэн кистиир буолбутум. Били “доҕотторум”, кыра оҕо курдук, тугу туппуппун, тыыппыппын ымсыыран ылан иһэр буолбуттара. Биирдэ баттаҕым ырбаахым сомуогар иилистибитигэр кыптыыйынан саба кырыйбытым уонна кыптыыйбын мүччү тутан муостаҕа түһэрдим. Төҥкөйөн ылаары гыммытым кыптыыйым суох, муоста анныгар барбыт диэххин — быыһа да суох. Биир үтүө күн ийэм кыптыыйы көрдөөтө. Муоста быыһыгар түһэрбитим диэбиппэр банаар туттаран баран муоста анныгар киллэрдэ. Кыптыыйы олох атын сиртэн, эбиитин эдьиийбиттэн атаахтаан туран ылбыт киэргэлбин кытары булбутум (ол киэргэли били доҕотторум ылбыттара). Орой мэник оҕо сааһым доҕотторо ол уопсай дьиэҕэ хаалбыттара, биһиги атын фермаҕа көспүппүт. Бу санаатахха, кинилэр бэйэлэрин уйаларын хаалларбаттар эбит, ол оннугар сир-сир аайы атыттар баар буолаллара.
Ийэбэр хом санаа туппаппын…
Оскуолаҕа киирэрбэр эрдэттэн ымсыыра көрбүт фуормабын кытта мап-маҥан мааныбэйэлээх фартук кэппитим, сиэдэрэй баанчык бааммытым туспа үрдүк үөрүү этэ. Суумкам эрэ эргэ этэ. Эдьиийдэрим эрдэ тутта сылдьыбыт кугас өҥнөөх, түгэҕэ абырахтаах бартыбыаллара этэ. Бартыбыалбар тос курдук кинигэ симэн линейка кэннэ оскуолаҕа оҕолору кытта үтүрүһэн киирэн истэхпинэ, бартыбыалым түгэҕэ абыраҕынан хайа баран, баайым барыта сиргэ тэлгэнэ түспүттээх. Ол суотугар хойутаан кэнники паартаҕа тиксибитим. Оскуола барахсан үчүгэйэ, саҥаттан-саҥаны, сонуну билэҕин. Аны туран, физкультурабыт учуутала сонун акробатика диэн көрүҥү тэрийбитэ Кытай циркэтиттэн туох да итэҕэһэ суох этибит. Олохпор бастакы үҥкүүм онно турбута. Арааһа иккис кылааска эбитэ дуу, оскуола оҕолорун интернакка киллэрбиттэрэ. Күһүҥҥү каникул кэннэ түүн, дьон утуйбутун кэннэ, дьиэбэр күрүү сатыыр идэлэммитим. Баара-суоҕа 500 миэтэрэ барарым дуу суоҕа дуу, баспытаатал сирена курдук чуордук хаһыытаатын кытта үрдүкү кылаас уолаттара ситэ баттаан илиибиттэн, атахпыттан ытаппытынан тараччы тутан төттөрү илдьэллэрэ. Биир күн баспытааталлар кэпсэтэллэрин истэн олус хомойбутум: «Ити иһэр ийэлээх эрээри туох үчүгэйи көрдөөн куотара буолла…» диэн. Ийэм котоку аһыы утаҕы күн аайы сырса сылдьан испэт да буоллар, хамнас ыллаҕына биир кыһылтан аккаастаммат этэ. Ол кэннэ кэргэним өлбүтэ, икки оҕом өлбүтэ диэн ытаан тахсара, оччоҕуна мин ийэбин аһынан тэҥҥэ ытаһарым. Ийэм кыыһырдаҕына кырыктаах соҕус буолара, таһыйбакка быһыта охсуталыыра. Мин буоллаҕына, талаҕынан таһыллар оҕолорго ымсыырарым уонна бэйэбинэн ийэбэр «буруйданнахпына бу талаҕынан таһыйаар» диэнистиэнэ быыһыгар талах кыбытар адьынаттаах этим. Кыыһырар диэн уот чапчылҕана эбээт, илиитэ ол талахха тиийиэхтээҕэр оройбор түргэнник тиийэрэ. Ийэм эмиэ ытаабыта буолуо, саатар онно баарым буоллар миигин кэһэтэн чэпчиэ этэ диэн саныырым, ол иһин түүннэри интернаттан куотар баҕалааҕым. Ийэм испэтэҕинэ туох да мааны майгылаах киһи. Ол кырыга барыта оҕо сааһыттан иҥмит эбит. Аҕыйах ыйдааҕар төрөппүт ийэтэ тобугун сүгэнэн охсунан, онто соллурҕаан өлөн хаалар. Аҕата кыайан иитиэ суохпун диэн кулаак ыал көрдөөбүтүгэр биэрэр. Ийэм сэттэ сааһыгар диэри куруһубаҕа сууланан, үрүҥ көмүс иһиттэн аһаан, үрүҥ чыычаах үрдүнэн көппөт мааны кыыс буолан иитиллэр. Онтон били ааттаах кулаахтааһыннара саҕаламмытыгар иитиэх аҕатынДьөгүөккэ кулааҕы тутан илдьэ бараллар, ийэтэ кумалааҥҥа ыалы кэрийэн аһыы сылдьан оҕону кыайан иитиэм суоҕа диэн сатаан оҕоломмот ыалга хаалларар. Кэлин ылыам диэхтээбитин ийэм барахсан күн ахсын ампаар кэннигэр саһан олорон ытыы-ытыы суол төрдүн одуулуурум диэн кэпсиирэ. Ол ыал ийэбин кулаах кыыһа диэн хамначчыт оҥостубуттар. “Иитиэх аҕабынаанкүөлтэн уу баһа киирэн иһэн сүүстэ түҥнэри тэбиллэн тиийэрим, аҕыс сааспыттан ынах ыыр буолбутум, баттахпыттан баҕас тарбыйах курдук элбэхтэ соһуллубутум, кырбанарым ахсааннаах буолуо дуо, хайдах өлөн хаалбатаҕым буоллар”диэн кэпсээн баран үөһээ тыынаахтыыра. Аҕыйах күн оскуолаҕа ыытан бараннар, үлэ туран хаалла, атахтанна диэн ааттааннар тохтоппуттар, онтон учууталларга дуостал үөрэниэн баҕарбат диэбиттэр үһү. Инньэ гынан котокум кыайан аахпат да, суруйбат да этэ, илиитин эрэ нэһиилэ баттыыра. Ийэм кэпсиирин остуоруйа курдук сэргээн истэрим, олус диэн аһынарым, харах уулаах ыга кууһарым уонна илиитин көтөхтөҕүнэ кини туһугар тулуйарым. Ийэбин буруйдаабаппын. Кини оҕо саас диэни билбэккэ хара үлэҕэ умса анньыллан, иитиэх төрөппүттэригэр босхо хамначчыт буолан сүрүн алдьаттахтара. Хас биирдии оҕоҕо саамай күндү киһитэ – ийэтэ буоллаҕа.
Атын киһи көрбөтүн көрөбүн, истэбин
Ол саастарбар сылдьан били кэпсиир дьиктим өссө эбиллибитэ. Ийэбэр биирдэ ыксаан аҕай сүүрэн кэлэн ойуур иһигэр атыыр үөрэ сырсыбытын кэпсээтим. Ийэм туораан биэрдиҥ дуо диэн ыйыппыта. Ол ат үөрэ туорааппын кытта сүтэн хаалбыта ээ… Били чөчүөккэ доҕоттордоох дьиэбититтэн атын пиэрмэҕэ көспүппүт. Онно олох да биир киһи илэ хаама сылдьара. Остуолга аһаабыт иһиккин хомуйбакка хааллардыҥ эрэ ону талыгыратан тахсара, ыскааптар ааннарын аһара-сабара, иһит-хомуос хаппаҕын тыаһатара сонун буолбатах этэ. Аны туран, түүнүн оһох кэнниттэн одуулуура. Бастаан утаа, билбэт эрдэхпинэ,таһырдьаттан киирбиппэр арай ким эрэ айаҕынан салгыны чаллырҕатарын иһиттим. Эдьиийим кэлбит диэн дьиэни биир гына көрдөөтүм. Дьиэ иһигэр булбаккабын, муоста анныгар оҥкучахха киирдим уонна өйдөнөн буутум быстарынан куоппутум. Кэлин истибитим, ол дьиэҕэ биир киһи куһаҕаннык өлбүт эбит, кини муммут дууһата ол дьиэҕэ хаалан хаалаахтаабыт. Ол кэмнэргэ аҕабыт бастакы ойоҕуттан кыыһа Нааста биһиэхэ кэлэр идэлэммитэ. Кыратык төбөтүнэн буккуллар этэ. Икки орону холбоон үһүөн бииргэ утуйарбыт. Түүнүн Наасталаах ийэм арааһы барытын кэпсэтэллэр, мин кулгаах-харах иччитэ буолан сытарым. Арай биир түүн оһох кэннигэр турар бурдук куубугун хаппаҕа талыгыраата, остуолга чөкөллөн турбут ньуоска, бииккэ хомуллан ылан түһэр тыаһа кылыгыраата. Эдьиий Нааста «оһох кэннигэр киһи көрөн турар» диэтэ. Били мин истэр доҕорбун илэ көрөн кэбиспитэ. Сарсыныгар дьиэбэр кэлбитим эдьиийим суох, түүн куһаҕан түүлү түүһээн ыксаан дьиэлээтэ диэн буолла. Нааста барахсан ол сайын тыаҕа муммутун булбатахтара.
«Миигин тыытымаҥ, ыарыыбын ыытыам»
Саамай абааһы көрөрүм ис ыарыыта этэ. Түүн таһырдьа тахсыахпын сүрэҕэлдьиирим, эбиитин хараҥаттан куттанарым. Ол иһин санаам күүһүнэн ыарыыбын миигин куһаҕаннык саҥарбыт оҕолорго ыытар буолбутум. Соһуйуох иһин, ыарыым ааһан хаалара. Арай биирдэ уруоктар быыстарыгар биир кыыһы бэкээринэҕэ килиэп хоручуоскатын сии барыахха диэн кучуйбуппар кыыһым «суох, мин иһим ыалдьар» диэбитигэр соһуйдахпыын. Эчи дьиктитин, бөөлүүн ыарыыбын ити кыыска ыыппытым тиийбит дуо? Ону билээри аныгыскыга ыарыым тиийбитин суоҕун билээри маныыр буолбутум уонна чахчы тиийэр эбит диэн итэҕэйбитим. Ыарыыны миэхэ куһаҕаны оҥорбут эрэ дьоҥҥо ыытарым, оннук суох буоллаҕына, ийэм иитиэх аҕатыгар утаарарым (ол киһи мин кырабар баара). Ким эрэ үөрэппитин, көрдөрбүтүн курдук тус ритуаллардаах этим. Оҕолор ыыстаатахтарына «миигин ончу тыытымаҥ, ыарыыбын ыытыам» диирбин өй аҥардаах курдук ылыналлара, акаары диэн ыыстыыллара. Бэйэм да ол сэттэлээх, аҕыстаах оҕо тоҕо оннук буоларбын үчүгэйдик өйдөөбөтүм. Кэлин, төһө да кыра буолларбын, куһаҕан эбит диэн бу адьынаппын тохтоппутум, ол оннугар бэйэм ыараханнык ыалдьыбытым. Ол кэннэ көстүбэт күүс диэн баарыгар итэҕэйбитим уонна үтүөнү, үчүгэйи, сырдыгы эрэ ыраҥалыырбуолбутум.
Ыаарахан үлэ кэмигэр төрөөбүт нарын дьарыгым
Оройуон киинигэр оскуолаҕа үөрэнэн бүтүүбүтүгэр биһиги кылааска «Комсомольскай путевка» туттарбыттара. Мин олох атын ыралаах, ураты былааннаах сылдьыбыт киһи буоламмын бу иһитиннэриини ыарыылаахтык ылыммытым. Күрээн хаалыаҕы саатар харчым суох. Ким миэхэхарчы биэриэй, ийэм барахсан үлэлээбэт, биэнсийэлээх этэ. Биир үтүө күн эдьиийим аахха олордохпуна таһаҕас тиэйэр массыына тирилээн кэллэ, орон да анныгар саһан быыһаммат үлүгэрэ турбута. Күүстэринэн кэриэтэ утуйар таҥаспын эрийэ тутаат тиэйэн илдьэ барбыттара. Дьэ, уонна сайылык диэҥҥэ илдьэн сүөкээн кэбистилэр. Сарсыныгар эн ынахтарыҥ бу, туттар тэрилиҥ бу диэн көрдөрдүлэр. Мин эппиэтинэспэр бэриллибит сүүрбэ тэбис-тэҥ ынах кэлин өттүлэригэркыраасканан бэлиэ түһэрэн араарар буолбутум, далтан баллаччы ынах сааҕын быыһыттан бэлиэлээх ынахтарбын булан үүрэн, ардыгар соһон киллэрэн ыырым. Ити тэбиллэҕин, бу кэйиллэ сыыһаҕын, инчэҕэй кутуруктарынан сирэйгэ таһыллаҕын. Хаһан да ыарахан үлэни үэлээбэтэх, саҥа тыллан эрэр сибэкки кыыс, этэргэ дылы, уолу да кытта сиэттиспэтэх нарын илииҥ үллэ иһиэр, иҥиирдэрин тардьыгыныахтарыгар диэри күүстээхилии үлэтигэр түспүтүм. Соһуу, көтөҕүү, саах күрдьүүтэ — күнү супту өрө мөхсүү. Эдэр дьон эдэр дьон курдук син киэһэтин оонньуубут-көрүлүүбүт. Ол эрэн мин манна үлэлиэхпин олох баҕарбаппын. Тоҕо биһиги, тоҕо күүстэринэн, ким быһаарыытынан? Кыргыттар да сөбүлэспэт курдук тыллаһалларын истэн оройуоҥҥа балыыһаҕа киирэн көрдөрүнүөххэ, маннык ыарахан үлэҕэ үлэлиир кыыс оҕо доруобуйатыгар охсуулаах буолуон сөп диэн быһаарынныбыт. Сарсыарда түөрт-биэс чаас саҕана айан суолугар тахсан самосвал массыынаны тохтотон балыыһаҕа айаннаатыбыт. Биир быраас миигин “бүөрүҥ олох куһаҕан быһылаах, ханна үлэлиигин?” диэн ыйыппытыгар аһыннарбычча пиэрмэҕэ диэн үҥсэргээбитим. Бырааһым кумааҕыга «девочка работает дояркой» диэн суруйбутугар босхоломмут курдук санаммытым. Арай, ол кэннэ атын быраастар бары, киксибит курдук, “здорова” диэн туруортаан бычыгыраттылар. Ол курдук икки сыл ферма ыарахан үлэтигэр умса түспүппүт. Баҕар сорохтор биһиги да үлэлээбиппит, туох да ыараханасуох этэ дии саныаххыт. Мин баҕар бэйэм баҕа өттүнэн үлэлээбитим буоллар үчүгэй буолуо эбитэ дуу… Ол кыргыттарбыттан биирдэрэ кыһынынбүөрэ ыалдьан дьоно кэлэн ылбыттара, биир кыыспыт сүрэҕэ бобуллуулаах эбит этэ, ферма кэннэ икки эрэ сыл олороохтообута.
Фермаҕа үлэлиир кэммэр дьикти идэлэммитим. Муусука холбоон баран сиэркилэ иннигэр араастаан хамсана-хамсана чааһы-чааһынан үҥкүүлээн тахсар этим. Билигин санаатахпына,эппин-хааммын, турукпун, өйбүн-санаабын бүтүннүү ол үҥкүүлээн көннөрүнэр эбиппин. Ол кэмтэн күн бүгүҥҥэ диэри бу ньымабын ыһыкта иликпин.
Москваҕа суолбун тэлбит кыһыл дьууппа
Дьэ били “Комсомольскай путевканан” пиэрмэҕэикки сыл үлэлээн бүтэн, туһаайыы сурук тутан, үөрэххэ барарга хомуннум. Москваҕа көтөр күнүм тигинээн кэллэ. Таҥаспын бэйэм тиктэр буоламмынол күн олус маанытык таҥныбытым, модница бэрдэ этим. Сунтаар пордугар киирэн олоробун. Арай истибитим, мотуор куугунуур тыаһа иһилиннэ, ойон туран таһырдьа ыстанным, көтөр аалым хоҥнон, көтөн тахсан эрэр. Мин сүүрэн иһэн далбаатыы-далбаатыы «Остановите самолет!» диэн хаһыытыыбын. Бортпроводница Паша диэн нуучча кыыһа олох да наадыйбат, самолету ол курдук тохтоппото. Полосаҕа мүччү туттаран киирэн, бэйэм далбаатыы-далбаатыы хаһытаан көрдүм, туһа суох. Көтөр аалым күн кыһалҕата суох түргэн үлүгэрдик халлаан диэки туһаайа турда. Мин Пашаны кэнниттэн сырсан тиийэн ытамньыйа-ытамньыйа «Я должна лететь в Москву» диибин. Айманарбын истэн смена салайааччыта тахсанбилиэппин ылан хоско киирдилэр. Хаһыы-ыһыы ньиргийдэ. Соторунан салайааччы тахсан “А почему не зарегистрировались?” диэбитигэр «һа, у меня мужа то нету» диэн чап гыммыппынөйдөөбөккө да хааллым. Порт үлэһиттэрэ соһуйбуттуу көрдүлэр уонна иккис көтөр аалынан ыытыах буоллулар. Саха сириттэн Москваҕа мин эрэ көтөр курдук сананарым, ким эрэ кэлэн илиибиттэн сиэтэн көтөр аалга олордон Москваҕа атаарыахтааҕын курдук портка киирэн нуктууолорон куоттаран бистэҕим. Соторунан Мирнэйгэ көтөн тиийдим. Вокзалга киирбитим тобус-толору киһи, түҥкэтэх бэйэм букатын алааран хааллым. Онтон балай эмэ уоскуйан баран истибитим биир бөдөҥ нуучча дьахтара “Ой, когда я приеду в Москву первым делом схожу в театр” диирин истэн һок, бу дьахтары тутуһар эбиппин диэн үөрэ түстүм. Хата кини бэлиэ, кэтит самыытыгар «аалай кыһыл дьууппалаах». Били кыһыл дьууппам уочаракка турда, мин сүүрэн тиийэн кэнниттэн сөрүөстэ турунан кэбистим. Уонна тугу гынарын кэнниттэн одуулуу ылына турдум. Таас хос иһигэр олорор дьахтарга паспоргын, билиэккин биэрэр эбиккин. Ону ылан «сырк» гынан хайа тардар, сороҕун бэчээттиир, онтон төттөрү биэрэр. Ол кэннэ кыһыл дьууппам самолекка барда, мин кини кэнниттэн саппай уопса сылдьабын. Самолекка киирэн кини аттыгар олоро сатаатым да стюардесса атын сиргэ олорто. Дьэ ол олорон билиэппин өйдөөн көрбүтүм Сунтар-Мирный-Москва диэн суруллубут эбит. Аҕыйах чааһынан тоҕо эрэ Красноярск диэтилэр, онно таҕыстыбыт. Ол тухары кыһыл дьууппабын сырса сылдьабын. Чэпчэтинэ барда, мин эмиэ. Буфекка аһаата, мин эмиэ. Саалаҕа олордо, мин эмиэ. Дьэ ол курдук эмиэ көттүбүт. Арай стюардесса тахсан көтөр аал Домодедово пордугар түспүтүн туһунан иһитиннэрдэ. Билиэппин хат көрдүм, Москва диэн суруллубут чахчы, ханнык да Домодедово диэн суруллубатах диэн сонньуйа олордум. Бу туох ааттаах онно-манна халыйар самолетуй дии санаатым. Түннүгүнэн көрөбүн, хабыс-хараҥа,куорат көстүбэт, арай ойуур эрэ бороҥурар. Мин олоробун, киһи барыта тахсан барда. Стюардесса мин диэки өйдөөбөтөхтүү көрөр. Таһырдьа тахсыбытым кыһыл дьууппам хайыы-үйэ ырааппыт. Кырдьык Москва буолбатах эбит, оннооҕор Мирнэйгэ самолетка автобуһунан киирбиппит, тахсыбыппыт, манна сатыы таҕыстыбыт. Сүүрэн иһэн эргиччи көрөбүн, пахай, Кремль сулуһа олох да көстүбэт. Түүн самолет көппөт, ол иһин аара тохтоон утуйар эбит дии санаатым. Кыһыл дьууппабын сырсан «Домодедово» диэн суруктаах вокзалга киирдим. Киһи да киһи, үмүөрүһүү, үтүрүһүү, мин олох дөйөн хааллым. Кыһыл дьууппам дьон быыһынан бэрт сылбырҕатык ааһа турда. Бээ, аан таһыгар күүтүөм, тахсарын маныам дии санаатым. Аан аттыгар чохчойон олорунан кэбистим. Сүрэҕим бип-битигирэс, арыый уоскуйан тулабын көрө олордум. Арай доҕоор, өйдөөн көрбүтүм киирбит истиэнэбит субуруччу барыта аан эбит. Оо, мин ыгылыйан ытамньыйдым. Били аалай кыһыл дьууппам атын аанынан тахсан барбытын куоттаран кэбиспиппин. «Ол да иһин самолеттар көтөр тыастара иһиллэр этэ, тоҕо да наһаа элбэх ааннаабыттарай?» диэн мөҕүттэ олордум. Мааҕыын стюардессаҕа “Москваҕа барабын, Домодедово буолбатах диэн таах да эппэккэбин,кыбыста оонньуу олорон бу хааллаҕым. Манна дьон сиргэ тэлгэнэ сытан утуйар эбит. Биһиэхэ оскуолаҕа Америкаҕа эрэ үлэ суох, онно дьон уулуссаҕа сытар диэн кэпсииллэр этэ. Хайдах дойдум тэбэр сүрэҕэр Москваҕа маннык буолуой?”Таһырдьа таҕыстым, тахсыбыт ааммын сэрэнэн тыҥырахпынан тырыыпайдаан бэлиэлээтим. Дьиэм үрдүн көрдүм, син биир Домодедово диэн, Кремль да, ВДНХ да көстүбэт, эргиччи ойуур. Оннооҕор мин дэриэбинэм улахан. Биир эмэ киһиттэн Москва ханна баарын ыйытыахпын толлобун. Санаабар Москва диэн суруктаах автобуһу көрдүүбүн. Эргиччи Внуково, Шереметьево, Каширское диэн суруктаахтар. Сарсыарда түөрт чааска диэри оннук сырыттым, дэлби аччыктаатым, сылайдым. Арай көрбүтүм дьон булуус курдукка аллараа киирэллэр. Аны дьиктитэ диэн суумкалаах киирэллэр, суумката суох тахсаллар. Эбэтэр төттөрүтүн,суумката суох киирэллэр, тутуурдаах тахсаллар. Аа-дьуо аллараа түстүм. Суумка ийэтэ-аҕата манна тимир килиэккэҕэ хаайыллан турар эбит. Эмискэ кэннибэр биир дьахтар “Вы стоите?”диэбитигэр алҕас «да» диэтим. Сыыһа хоруйдаатым диэн кэмсинним даҕаны, сымыйаччы буолумаары турдум. Уочаратым кэлбитигэр үлэһит эр киһи инерциятынан үөрүйэхтик суумкабын туура тардан ылла. Суумкам да диэхтээн кыра кээмэйдээх, ол сахха муодунай туубус кыра хаппар. Онно биэс мөһөөх харчым симиллэ сылдьар, ис таҥас уонна чох хара харах харандааһа баар. Мин суумкабын аны тутуура суох киирбит киһи тутан тахсыа диэн долгуйуу бөҕө. Ол олордохпуна миэхэ маарынныыр киһи тиийэн кэлэн «Сахаҕын дуо? Саха кыргыттара биллэллэр ээ, муру муодунайдар, ханна баран иһэҕин?» диэтэ. Мин үөрбүччэ таайтаран Москватааҕы цирковой училищеҕа туттарсыахтаахпын туһунан эттим. Соһуйуом иһин киһим эмиэ онно баран иһэр эбит. Айдааннаах хаппарбын ылан таһырдьа тахсан такси булла. Айаннаан иһэн Москва буолуохтааҕар араас ферма, ынах-сүөһү элбэҕиттэн ытаары гынабын да туттунабын. Илиитин көрөбүн, биһилэхтээх, ол аата ойохтоох, албыннаабат ини дии саныыбын. Сыыйа-баайа дьиэлэр үрдээн, бэл халлааҥҥа тиийэ үүннүлэр. Таксибыт биир сиргэ кэлэн тохтоото. Иһирдьэ киирбитим аан таһыгар олорор дьахтар саба сарылаан бытарытаатын кытта таһырдьа куоттум. Арай били киһим гостиницаҕа миэстэ суох, билэр киһим дьиэтигэр барыахпыт. Кини күлүүһүн ыаллыы олорор дьахтарга хаалларар уонна кэлбит сахалары барыларын онно түһэрэр диэтэ. Метронан айаннаатыбыт. Киһим ол тухары миигин атыннык көрөр. Мин ол кэмҥэ этим-сииним, өйүм-санаам ып-ыраас, эр дьонбиһилэхтээх уонна саастаах буоллаҕына куттаммат этим. Ол да буоллар бу киһи хайдах эрэ диэн билбэт хос санаа үөскээтэ. Киниттэн куотарга сананным уонна биир туорааһын кэмигэр дьон быыһынан куоттум. Билигин ол киһи онно тугу санаабыта буолуой диэн толкуйдуубун: оҕону муннардым дуу, байанайбын куоттардым диэбитэ дуу? Киһи саҥаҕа-сонуҥҥа түргэнник да үөрэнэр эбит, тахсан такси тутан Домодедово төттөрүтөнүннүм. Онно биир нэдиэлэ курдук муна-тэнэ сылдьан биир саха кыыһын көрсүбүтүм. Кинисүбэтинэн Поспредствоҕа тиийэн гостиницаҕа хосто көрдөө диэн сүбэлээбитэ. Тахсан үөрүйэхтик массыына тохтотон онно айаннаатым. Аадырыспар тиийэн баран суоппарга 25 солкуобайы ууннум уонна «Сдачи не надо» диэбиппин испэр күлэ санаабытым. Суоппар хап-сабар «Давай познакомимся?» диэбитин “У нас, у северянок,сердца холодные” диэн хоруйдаабыппын билигин да күлэ саныыбын. Миэхэ бу күн аатырбыт «Россия» гостиницаҕа биир бастыҥ хоһу көрбүттэрэ. Дьэ, табылынным аҕай. Мантан ыла мин олоҕум суола ыраас, сырдык, таһаарыылаах буолуоҕа!
Ханнык да мэһэй, харгыс үтүөҕэ, сырдыкка талаһар баҕаны баһыйбатын!
