Саха ускуустубатын таптааччылар ортолоругар кыл кырыымпаҕа ис иһиттэн абылаҥнаахтык оонньоон, киһилии иэтэр-туотар, ытатар-ыллатар кимтэн да ураты, биир дьикти талааннаах артыыс Дьулустаан Никифоров аата киэҥник биллэр. Кини — Сергей Зверев-Кыыл Уола аатынан өрөспүүбүлүкэ үҥкүүгэ национальнай театрын «Кыл Саха» национальнай инструменнарын оркестрын биллэр көстөр солист кырыымпаһыта, муусука араас үнүстүрүмүөннэригэр дэгиттэр оонньуур маастар, «Килбиэн» этно-рок бөлөх салайааччыта, студеннар Бүтүн Россиятааҕы куонкурустарын лауреата (Пермь к., 2019 с.), «NeoOlonkho» эрэгийиэннээҕи фестиваль лауреата (2023 с.), кырыымпаны киэҥ эйгэҕэ таһаарыыга айымньылаахтык үлэлиир өрөспүүбүлүкэ тарбахха баттанар энтузиастарыттан биирдэстэрэ. Биһиги кинилиин кэпсэтиибит өрөспүүбүлүкэҕэ бу сылларга саха кылкырыымпатын сайыннарыыга туох үлэ бара турарыттан саҕаланна.
ДЬӨҺӨГӨЙ ОҔОТУН КЫЛЫН УУ САХАЛЫЫ “САҤАРДАН”
– «Кыл Саха» оркестры СӨ үтүөлээх артыыһа, бу хайысха энтузиаһа Анна Томская тэрийэн, салайар. Тойон кырыымпаҕа — Максим Бордонскай, кыл кылыһахха — Вера Григорьева, Зоя Васильева, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ Анюта Иванова, Прокопий Сыроватскай, Айсен Кысылбаиков уонна мин кыл кылыһахха, ох саа кылга оонньуубут. СӨ үтүөлээх артыыһа Афанасий Томскай – хомус, айаан, ох саа, СӨ култууратын туйгуннара Афанасий Федоров — күпсүүр, дьаҕа, мас хобо, таҥсыр үнүстүрүмүөннэргэ айа-тута сылдьаллар. Бөлөхпүт тэрээһиннэригэр, кэнсиэртэригэр Олоҥхо тыйаатырыттан артыыстар Вероника Лыткина (хомус, кыл кылыһах), кыл кылыһахха Айсен Кысылбаиков, Прокопий Сыроватскай уонна Дьокуускайдааҕы муусука кэллиэһиттэн уһуйааччы Артур Семенов-Тоҥ Саха кытталлар.
Билиҥҥи кэмҥэ саха кыл устурууналаах кырыымпатын сөргүтүү, оҥоруу уонна оонньооһун күүскэ сайда турар. Саха култууратыгар Дьөһөгөй оҕотун сабыдыала элбэҕин бары билэбит. Олортон биирдэстэрэ – кыл кылыһах. Кыл устурууналаах
кылыһахпыт саха төрүт дорҕооннорунан саҥаран туойан барар гына ураты оҥоһуулаах. Андрей Саввич Борисов култуура миниистирэ эрдэҕинэ, министиэристибэ гранынан кырыымпа энтузиастара Руслан Прокопьевич Габышев уонна Александр Иванович Чахов уустарга кыл устурууналаах үнүстүрүмүөннэри аан бастаан оҥорторбуттара.
Айылҕаттан айдарыылаах дэгиттэр маастар Руслан Габышев бэйэтэ кылкылыһаҕы олус табан оҥорор. Миэхэ бэлэхтээбит кыл кылыһаҕар дьарыктанан, улам баһылаан барбытым. Кэлин Руслан Габышевтан көрдөһөн, анаан минээн оҥорторбутум. Онтум синньигэс, сөҥ, суон, улахан дорҕооннору хайа баҕарар тэҥинэн таһаарар кыахтаах, киэҥ хабаннаах, саха киһитин куолаһынан «ыллыыр-туойар» гына оҥоһуулаах — атыттартан олох ураты! Итинник дьикти кырыымпа миэхэ эрэ табыллан сылдьар: Руслан Прокопьевич өссө бэйэтигэр да табан хатылыы илик. Кырыымпабыт сүрүн
тутула мас, сирэйэ тирии, тылын (смычок) тутула –талах уонна кыл.
Кырыымпа кыл тылынан киһилии «ыллаан”, иэйэн-туойан киирэн бардаҕына, кини дорҕоонноро, тыаһа-ууһа хас биирдии сахаҕа иҥэн сылдьар норуот ДНК-тын куодун
уһугуннарар дьикти кыахтаах. Ол ис хааммытыгар сурулла сылдьар куйаар куодпут бу дорҕооннортон тиллэн кэлэн, биһиэхэ өбүгэ хаанын оонньотор, төрүт куту-сүрү, саха тыынын уһугуннарар, дууһа кылын таарыйар. Тус бэйэм сахалыы матыыптары, бу ордук диэн чорбоппокко, барыларын сөбүлээн оонньуубун, — диэн кэпсиир Дьулустаан.
«Кыл Сахалар» маастар кылаастары, кырыымпаҕа оонньооһуну улуустарынан сылдьан, нэһилиэнньэ ортотугар көҕүлээһини былааннаахтык ыыталлар. М.Н.Жирков аатынан муусука кэллиэһигэр, култуура уонна ускуустуба Арктикатааҕы судаарыстыбаннай институтугар кыл кылыһахха үөрэтэр дьиссипилиинэ киириитигэр, кыл кырыымпаны салгыы сайыннарар сыалтан ох саа кыл кырыымпаны айан таһаарыыга, кырыымпаҕа оонньуурга үөрэтэр ньыманы олоххо киллэриигэ, «Кыл Саха» CD-диискэни таһаарыы курдук, күннэтэ барар киэҥ өрүттээх үлэлэргэ өй-санаа, тус кылаат өттүнэн кыттыыларын таһынан, саха кырыымпатын култуура араас таһымнаах үгүс тэрээһиннэригэр киэҥ эйгэҕэ кэрэхсэтэ оонньууллар, куонкурустарга кыайаллар, бастыҥ ааты чиэстээхтик сүгэллэр. Бу соторутааҕыта ахсынньы 13 күнүгэр «Кыл
Саха» бөлөх тэриллибитэ 10 сылыгар аналлаах «Кыл Саха оһуордара» улахан кэнсиэртэрэ – чахчы да кыҥкыр-лыҥкыр кыл кырыымпа ыһыаҕа буолан, сүгүрү йээччилэригэр кэрэ бэлэҕи оҥордо.
ДЬЫЛҔАНЫ БЫҺААРБЫТ БИИР ТҮГЭН
Дьулустаан кырыымпа «киһилии саҥарар» дорҕоонноругар абылаппыт дьикти оҕо этэ. Хараҕын симтэҕинэ, били скрипкаҕа оонньуур улуу маастардар курдук, саха биһириир
матыыптарын оонньоон кыҥкырдата турарын эбэтэр кырыымпата ханнык баҕарар омук таптыыр матыыптарын үүт-үкчү киһилии куолаһынан иэйэрин куойарын тыһыынчанан
киһи бэркэ сэргээн истэолороро көстөн кэлэрэ. Ол курдук, уолчаан санаатыгар, саха омук кыл кырыымпатын кини таптыырын курдук, киһи барыта таптыан баҕарара. Ол
ыраах хаалбыт оҕо сааһын баҕа санаатын батыһан үүнэн-сайдан, билигин кини норуот биир барҕа баай талааннаах уола буолан, кырыымпаны, скрипка курдук, киһи аймах биһириир улуу айымньытын быһыытынан киэҥ билиниигэ таһаарар ыралаах айа-тута
сырыттаҕа.
Кини кырыымпа кыбыныылаах ойор-тэбэр оҕо сааһа Ньурба Антоновкатыгар ааспыта. Түөрт уол оҕолоох ыал үһүс уола Дьулустаан кыратыттан тоҕо эрэ ала-чуо кырыымпаны сэргиирэ.
— Арай биирдэ сурдьум биһикки телевизорга саха национальнай оркестрын оонньуутун түбэһэн көрөөччү буоллубут. Ордук кырыымпа киһилии куолаһынан оонньуурун бэркэ
сэргээтибит. Ол кэннэ тута дьоммутугар музыкальнай оскуолаҕа үөрэниэхпитин баҕарарбытын эттибит. Ийэбит сарсыныгар Музыкальнай оскуолаҕа илдьэттии барда. Онно ылыллан, сурдьум — фортепианоҕа, мин — домраҕа үөрэммиппит. Бииргэ төрөөбүттэртэн сурдьум ядернай физик идэтинэн аспирантураҕа, улахан убайым —
«Якутскэнерго» тэрилтэ сүрүн программиһа, биир убайым — биисинэс эйгэтин тэрилтэтин директора, оттон муусука эйгэтигэр мин хааллым, — диэн кэпсиир Дьулустаан. Кини билигин бар дьонугар кыл кылыһах хатыламмат күндү дорҕоонноро кэһиилээх, саха төрүт култууратын барҕардар бастыҥ баҕалаах күөгэйэр күнүгэр айа-тута сылдьар.
КҮӨГЭЙЭР ҮРДҮККЭ ТАҺААРАР СЫАЛЫНАН
Музыкальнай оскуола кэнниттэн Дьулустаан Никифоров Марк Жирков аатынан Музыкальнай колледжка үөрэммитэ. Онно домраҕа, салгыы АГИКИ-га киирэн, Николай Пикутскай салайар музыкальнай кафедратыгар эмиэ домраҕа үөрэнэр. Оччолорго Анна Томская салайыытынан саҥа тэриллэр “Кыл Саха” оркестрга, «кырыымпаҕа дьоҕурдаах, баҕалаах оҕо баар» диэн учууталын этиитинэн, үлэҕэ ылаллар. — «Кыл Сахалар» ускуустуба бу көрүҥэр өйдүүн-сүрэхтиин, олорор олохтуун бүүс-бүтүннүү
ылларбыт айар куттаах саамай чугас, кырыымпа «тылынан» нааралтыһа сылдьар дьонум буолар. Кырыымпа, домра курдук, биллэр народнай инструменнар кэккэлэригэр киирэн, академическай, профессиональнай таһымҥа тахсарыгар, ону
тэҥэ өссө скрипканы кытта биир үктэлгэ сылдьарын туһугар сыалланан үлэлиибит. «Кыл Сахалардыын» биир ситиминэн үлэбит үрдүк сыала-соруга – бу. Эдэр ыччат киэҥник биһириэн наада. Ол иһин улуустарга оҕолорго кырыымпаны кэрэхсэтэр, үөрэтэр, уһуйар култуурунай десаннары ыытыыга улахан болҕомтону уурабын. Биири кэпсээтэххэ, 2010-2011 сс. Ньурба улууһугар итинник десант оҥорон, Чаппандаттан төрүттээх Егор Иванов салайааччылаах «Айар кут» студияны кытта Чаппанда нэһилиэгэр сылдьыбыппыт. Икки нэдиэлэ устата хаһан да кырыымпаҕа оонньооботох
оҕолору дьарыктааһыммыт түмүгэр кэнсиэртиир нүөмэрдэри бэлэмнээн таһаарбыппыт. Улуус култууратын диэйэтэлэ Розалия Михайловна Тихонова өйөбүлүнэн Ньурбаҕа киирэн, кырыымпаҕа оонньуур баҕалаах дьону көҕүлээн, сахалыы матыыптары оонньоппуппутун олус биһирээбиттэрэ. Кэлин бара сылдьыбыппытыгар урукку оҕолорбут бэйэлэрэ дьарыктанан, быдан сайдыбыт этилэрэ. Ол сырыыбытыгар Маар нэһилиэгиттэн игин саҥа оҕолор эбиллибиттэрэ. Ол оҕолор билигин бэйэлэрэ Ньурба «кыл сахалара» буолан, култуура, муусука араас тэрээһиннэригэр, Бүтүн Россиятааҕы
куонкурустарга тиийэ кытталлар. Ити курдук, Хаҥалас улууһугар Музыкальнай оскуолаҕа оҕолору уонна улахан дьону кытта дьарыктанан, бэлиэр элбэх кэнсиэртэргэ
кытыннылар. Аммаҕа буолбут Олоҥхо ыһыаҕар Анна Томская иилээн-саҕалаан, олохтоохтортон сүүстэн тахса дьону мунньаммыт дьарыктаан, кырыымпаҕа оонньоппуппут. Улуус ахсын кырыым паһыттар кэккэлэрэ хаҥыы турара биһиэхэ эрэли
саҕар.
Ити үтүө хамсааһыннарга кыттыһа сылдьан, онтон улахан эрэли, тирэҕи, биһирэбили ылан, «Кылдуораана» айар кэнсиэрпин 2023 сыллаахха ахсынньы ортотугар А.Е.Кулаковскай аатынан Култуура дьиэтигэр ыыппытым. Сольнай кэнсиэрпэр үөрэппит, бэлэмнээбит кырыымпаһыттарбын кынат оҥостон, 50-ча толорооччуну түмэммин улахан сценаҕа таһаартаабытым. Толору саалалаах кэнсиэрим үчүгэйдик
ааспытыттан олус үөрбүтүм.
Бу бастакы кэнсиэринэн Дьулустаан Никифоров өбүгэ төрүт дорҕоонноро ис куту уһугуннарар, кыырай халлаан кырсынан кыырайа көтүтэр саха муусукатын кэрэмэн кэрэ эйгэлээх дьоро түгэнин бэлэх уунан, махталлаах көрөөччү сөҕүүтүн, махталын тэҥэ үрдүк билиниитин ылбыта. Онтон кынаттанан нөҥүө сылыгар кэргэнэ Саргылаана Никифоровалыын (Галина Кривошапко аатынан Саха филармониятын хорун артыыската) биир санаалаахтарын түмэннэр, этно-рок хайысхалаах “Килбиэн” бөлөҕү тэрийэн, иккис кэнсиэри бэлэх ууммуттара. Вокалистка Саргылана Никифорова, гитаристар Дьулустан Никифоров, Альберт Брусенин, клавишаҕа Клара Брусенина, ударнайга Алексей Саввинов бары да идэлэрин үрдүк таһымнаахтык баһылаабыт маастардар оонньуулара уҕараабат ытыс тыаһынан доҕуһуолламмыта элбэҕи этэр. Манна Дьулустаан Никифоров кыл кылыhaхтан (кырыымпаттан) ураты муусука
атын үнүстүрүмүөннэригэр дэгиттэр оонньуур мульти—инструменталист талааннааҕа көрөөччүлэри улаханнык сөхтөрбүтэ. Айылҕа барахсан биир киһиэхэ төһөлөөх кэрэ сатабыллары, дьоҕуру, дьулууру бэрсэрэ буолуой? Сүүнэ да талааннаах киһи сөҕөр дьоно бу сиргэ баар да буолар эбит! Инникитин да Дьулустаан Никифоров айар
баҕатын уолбат ойбонноох барҕа байҕалыттан, киэҥ куйаарыттан үөскээн-төрөөн тахса турар кыл кылыһах эгэлгэ матыыптара норуот баайа буолан, бар дьоҥҥо тарҕыы, кэрэхсэтэ турдун!
АЙАР ТЫЫН СИТИМИНЭН
Никифоровтар — айар куттаах, кыыстах уол оҕолоох ыал. Дьулустаан Гаврильевич холоонноох доҕоро, айар үлэтин көҕүлүүр Музата, бэйэтин курдук талба талааннаах Сунтаар кыыһа — Саргылаана. Кини филармония хорун артыыската эрэ буолбакка,
кэнсиэртэри ыытааччы, күүстээх, кэрэ куоластаах ырыаһыт, бары өттүнэн дэгиттэр талааннаах. Кыыстара сахалыы иитэр программалаах «Уу-чукучук» уһуйаан «Чугдаар» ырыа ансаамбылын састаабыгар Москваҕа 1 миэстэни ылан кэлбиттэрэ. Кыыһа олоҥхо туруоруутугар кыттарыгар аҕата кырыымпанан доҕуһуоллаан, кырачааннарга кырыымпаны кэрэхсэппитэ. Оҕолор кэлин, баҕар, саха ускуустубатын салгыы сайыннарсар дьон буола үүнэн тахсыахтара…
Кыл кылыһаҕы тыыннаах доҕор курдук ылынар Дьулустаан Никифоров саха дьахтарыгар сыһыаннаах, көрөөччү биһирэбилин ылыан ылар айымньыларынан Алампа «Үрүҥ туллугун», норуот ырыата «Көлүкэчээни», биллэр композитор Василий Ксенофонтов балеттарыттан мелодиялары ааттыыр. “Кыл кылыһах курдук, киһилии
иэйигэс “дууһалаах», «саҥалаах-иҥэлээх”, дьикти этигэн, ураты уйаҕас инструмент суох курдук», — диир Дьулустаан.
Эллэй эһэбит саҕаттан хомуһу сэргэ бу кырыымпа саха киһитин үөрүүтүн уонна санньыар, курус түгэннэрин доҕуһуолдьута буолан, аны да кэлэр үйэлэргэ, Дьулустаан Никифоров курдук, талааннаах уонна энтузиаст дьоннорунан салҕанан сайда турдун!
Елена Иванова
