Елена Слепцова-Куорсуннаах
Сэргэни бастакынан оҥорон туруорбут Эллэй Боотур. Муостаах (ытарҕалаах-кулгаахтаах) ойуулаах сэргэлэри түһүлгэтигэр аспыт, сиэллээх сылгы кулун сэлэтин таппыт.
17-с үйэҕэ бастакынан сэргэни Хатыы диэн киһи туруорбута биллэр.
Сэргэ аналынан — ат баайар остоолбо. Ол эрээри сиэр-туом сэргэтэ диэн итэҕэлгэ аналлаах ураты кэрэ уус-уран оҥоһук, сылгы айыытын Уот Дьөһөгөйү кытары ситимнээх. Сорох чинчийээччилэр этэллэринэн “Үрүҥ Аар Айыы Тойон тайаҕа” диэн буолар. Ыһыах, уруу кэмигэр үрдүк айыылар түһэн бу кэрэ сэргэлэргэ аттарын баайаллар.
Сэргэ саха материальнай культуратын биир дьикти көстүүтэ. Бүрээт, алтаай уонна аймахтыы түүр омуктар үгүстэригэр сэргэҕэ майгынныыр оҥоһуктар бааллар.
Сэргэ туһунан чинчийии үлэни 1992 с. Яковлев В. Ф. “Коновязь Сэргэ”диэн ааттаан таһааран турар.
Сэргэ турар араастара: тэлгэһэ, итэҕэл, ыһыах. Ааттара: “Ытык сэргэ”, “Дьөһөгөй сэргэтэ”, “Кийиит сэргэтэ”, “Биэ сэргэтэ”, “Илгэ илбийии сэргэтэ”, “Баҕахтаах үргэл” сэргэтэ, “Араҕас сулус” сэргэтэ, “Хотой айыы” сэргэтэ, “Байанай сэргэтэ”, “Аар Кудук Чэрчи мас”, “Аар Баҕах” сэргэ, “Билгэһит сэргэтэ”, “Ойуун сэргэтэ”, “Өксөкүлээх сэргэ”, “Кыргыс сэргэтэ”, “Оҕус” сэргэ, “Бээгэй сэргэ”, “Кулун сэргэтэ” отон даҕаны атыттар.
Сэргэ турбут сирэ бу дойду бас билээччилээҕин туоһулуур. Ол эбэтэр сэргэ — докумуон кэриэтэ.
Ыһыах сэргэлэрин түһүлгэ илин өттүгэр, биэс-алта хаамыы сиргэ сэлэлии анньаллар. Бу сэргэлэр ордук кэрэ көстүүлээх буолуохтаахтар, онон, моонньоон ойуулаан, оҥороллор. Былыргы улахан баайдар, улахан ыһыах ыһалларыгар үс сэргэни кэккэлэччи туруораллар. Олортон уҥа диэкитэ тоҕус томторҕолоох, тоҕус эрбэхтээх тойон баҕах сэргэ, биитэр айыы тойонтон аналлаах Аар баҕах сэргэ диэн буолар. Ол аар баҕах сэргэ атыттартан уратыта, сүрдээх суон мастан төрдүн быһан, моонньоон баран, моонньун алын өттүнэн төгүрүччү тоҕус эрбэҕи быһаллар. Моонньун үөһэ-аллара өттүнэн уонна үөһэ бүтэр төбөтүн эргиччи чороон ойуутун курдук томторҕо ойууну быһаллар. Онтулара биирдии сиринэн үстүү томторҕо буолар. Ол иһин ааттанар “тоҕус сиринэн томторҕолоох ойуулаах тойон баҕах сэргэ диэн.
А.С.Порядин суруйуута.1947с ССРС НА СО ССФ архив, ф.5, уоп. 3,дь.843,лл.30-40.
Аар баҕах (Тоҕус сиринэн томторҕолоох ойуулаах тойон баҕах сэргэ) үрдүгэр хайаан даҕаны “Тоҕус сиринэн томторҕолоох Тойон айах чороон”(аар баҕах чороон) айыыларга ананан оҥоһуллубут сиэргэ-туомҥа эрэ туттуллар улахан биир атахтаах чороон турар. Чороон — Сир быһыыта, үс дойду бэлиэтэ диэн эрдэ быһааран суруйбутум. Тоҕус томторҕо ойуута — ыһыахха үөһэ уонна орто дойду тоҕус айыыларгар уонна иччилэригэр үҥүүнү, сүгүрүйүүнү чопчулуур. Биир дэлбиһэх атах, умса эргийбит түөрэҥнэс Аллара дойду бэлиэтэ. Онон, сиэр-туом Аар баҕах сэргэтин туруорууга өбүгэлэрбит анаан бараалаабыт Аар баҕай чорооннорун (Тойон Айах) араарбакка туруорар сиэри умнумуоҕуҥ. Бүгүн биһиги бу икки бэлиэни —Ийэ уонна Аҕа уьуордарын утумнааһын быһыытынан билэбит.
Кыргыс үйэтигэр “кыргыс сэптэрэ” диэн ытарҕалаах, үс, түөрт муостаах, оһуордаах сэргэлэри туруортууллара. Ол сэргэ муоһугар кыргыһыы кэмигэр тиэтэлгэ ыҥыыр ат тэһиинин иилэ быраҕан, кэһэҕи оҕу ыйаан тохтуу түһэргэ олус хамаҕа, дөбөҥ буолара. Былыргы кыргыс үйэтигэр сэргэ үксэ даҕаны ытарҕалаах кулгаахтаах буолар эбит. Сэһэн Боло оннук биир сэргэни Чурапчыга Отто Билиистээх алааһыгар булан, хостоон муһуойга уурбут. Сэргэ түөрт муостааҕыттан биирин тиис эмэ оҥостоору тууран ылбыттар. Ол сэргэни “Омуоруйа сэптэрэ” диэн ааттыыллар эбит. Сэргэни ытыгылаан ким да тыыппат буолара. Кыргыһыы үйэтэ уурайбытын кэннэ, олохтоох кыаҕырбыт баайдар туспа анаан үс моймордоох (томторҕолоох) тойон сэргэ диэн үстүү сэргэни балаҕан иннигэр илин диэки туруорар буолтара ( кэннэки арҕаа, илин туруорар буолтара).
Сэргэни төрүөтэ суох туруорбаттар. Сэргэ — киһи олоҕун бэлиэ күнүн туоһута буолан үйэлэргэ туруохтаах: “үрдүк айыыларым, көрүн, бу мин ыал буоллум, киһи буоллум”, диэн бигэргэтии бэлиэтэ.
1974с. 64 саастаах Аммосов М. И. кэпсээниттэн:
“Тиийбитим балаҕан көндөйө бүтэн эрэр этэ. Тэлгэһэҕэ биир модьу соҕус дүлүҥ сытарыгар олороору гыммыппар, саҥаһым тохтотон, сиэтэн отуу диэки илдьэн иһэн, аргыый аҕай эппитэ: “Тоойуом, ити дьиэ төрдө, ытык сэргэ оҥоһуллар дүлүҥэ. Итини үрдүнэн атылланыа, аттыгар оҕо-дьахтар айдаарыа суохтаах”, — диэбитэ. Хас даҕаны хонон баран убайым кэлэн сэргэ туруоруутугар дьоммун ыҥырбыта. Бары барбыппыт. Тиийбиппит, тэлгэһэ ортотугар балаҕан аанын утары оҥкучах хаһыллыбыт. Ол таһыгар били дүлүҥтэн оҥоһуллубут сэргэ сытар. Сэргэ саамай төбөтүгэр, чочуллан оҥоһуллубут аттар ортолоругар, чэчир анньыллыбыт этэ. Дьиктитэ диэн, ол аттар оҥо хаһыллыбыт харахтара хайдах эрэ киһини тобулу көрөр курдуктара. Дьон бары мунньустубуттарын кэннэ аҕам кэлэн, икки илиитин күн диэки өрө ууммутугар көрбүтүм: уҥа илиитин тарбахтарыгар сылгы маҕан сиэлин кыбытан, хаҥаһыгар ынах кутуругун түүтүн кыбытан турар эбит. Ол курдук күн диэки ууммахтаан туран баран, алгыс тылын этэн киирэн барбыта: “сыспай сиэллээхтэрги сыһыы-сыһыы муҥунан сырыстыннар”, — диэбитэ уонна уҥа илиитинээҕи сылгытын сиэлин сэргэ оҥкучаҕар аргыый түһэрбитэ. Ол кэнниттэн: “Хороҕор муостаахтаргыт хонуу-хонуу муҥунан хойуннунар”, — диэбитэ уонна били сыдгытын сиэлигэр ынаҕын кутуругун түүтүн кириэстии уурбута.
Дьэ ити курдук алҕаан баран, сэргэ уокка хоруордуллубут төрдүн оҥкучахха түһэрбиттэрэ, үчүгэйдик олоҕун буллара туруорбуттара уонна тула өттүн буорунан көмөн кээспиттэрэ. Ити күн бу алаһа дьиэ сэргэтин төрдө түспүт малааһына буолбута. Онно аһаммыт ас саамай күндүтэ аан бастаан бу сэргэ төрдүгэр ууруллубута. Кэннэки даҕаны, убайым ыарахан күннэригэр ити сэргэтин төрдүгэр тобуктаан олорорун көрөр этим.”
Саха саныырынан туох тэримтэ биир сылтан орто даҕаны иччилэнэр. Бэл ону этэр: “Оннооҕор от-сото уол иччилээх” диэн өс хоһооно баар. Сэргэ, Хаан Түһүмэр Тойон диэн иччилээх. Бу иччи табылыннаҕына хаһаайыныгар көмөлөөх буолар. Онтон санаата кэлбэтэҕинэ төттөрүтүн кэхтиигэ тиэрдэр. Сэргэ иччитин ытыктыыр майгы саха былыргы сэргэҕэ аналлаах алгыстарыгар көстөр. Ордук кийиит кэлэригэр ананан туруоруллубут сэргэлэр алгыстарыгар. Урууга аналлаах сэргэ тиэргэн хотугулуу өттүгэр туруоруллар.
Сахалар кэлэн олохсуйар сирдэригэр, сүрүн болҕомто сэргэҕэ ууруллар. Сэргэ туруоруу – чэчирээһин, олохсуйуу бэлиэтэ. Үчүгэй тэрээһиннээх ыал сэргэтэ ыраахтан көстөр, ону: “модьу-таҕа көрүҥнээх тойон киһи курдук томтойон көстөр” диэн сэргээн этэллэр. Сэргэтэ суох тиэргэн балаҕанын тойоно, үөтэтэ суох киһинэн ааҕыллар. Оннук ыалга мааны дьон таарыйбат, тохтоон атын баайар сэргэтэ суох аатырар. Сэргэтэ суох тиэргэн — дьадаҥы, аата-суола суох, ыалдьыты тохтоппот тоҥуй сыһыаннаах ыал туоһута.
Итэҕэл быһыытынан үрдүк айыылар аан маҥнайгынан айбыт айыылара сылгы айыылара Күн Дьөһөгөй Тойон уонна Күрүө Дьөһөгөй Хотун буолаллар. Айыылар кинилэри киһи аймаҕы, сылгыны-сүөһүнү араҥаччылыы сылдьалларыгар ыйаахтаабыттарын быһыытынан, сэргэ тиэргэн бастыҥ киэргэлэ, киэн туттуута. Иккиһинэн бу айыылар оҕолоро сиргэ түһэн аттарын баайалларыгар ыал сэргэтэ куруук бэлэм туруохтаах. Ол иһин сэргэни көрөллөр-харайаллар. Саха айыылара бары ыаллар, сылгы айыылара эмиэ. Саха өйдөбүлүнэн кэргэнниилэр эрэ олоҕу айар аналлаахтар. Онон сэргэ — икки атахтааҕы араҥаччылыы кэлбит Уордаах Дьөһөгөйдөргө сүгүрүйүү сиэрин-туомун сүрүн бэлиэтин быһыытынан күн бүгүҥҥэ диэри хаалбыт.
Сүрүн сэргэлэр тиэргэҥҥэ балаҕан илин өттүгэр илин диэки нөрүйэн соҕус тураллар. Үксүн үс, алта эбэтэр, тоҕус буолаллар. Ыраастаммыт көнө, төгүрүк мастан оҥороллор. Төбөтүгэр ийэ-аҕа уустарын ийэ, харысхал кыылларын, эбэтэр туохха анаммытынан чочуллубут оҥоһук (скульптура) олордуллар. Тойон айах (чороон), Сылгы төбөтө, Тойон кыыл о.д.а. Оһуордара туохха анаммытыттарынан, холобур, өксөкүлээх сэргэ (“бар кыыл”) буоллаҕына — “бар дьаҕыл ойууланар”, ол эбэтэр бачыгырас хатырыктаах. Эһэ бастаах буоллаҕына — “быһыы ойуу” кыһыы оһуор оҥоһуллар уонна ортоку турар. Онтон кэҕэлээх сэргэ бүтэһик турар — оһуора “кэккэнэн быһыы” буолар.
Хас биирдии ыалдьыт балаһыанньатынан, аатынан-суолунан сөп түбэһэр сэргэтигэр атын баайар. Дьиэлээхтэр онон көрөн туох ыалдьыт кэлбитин быһаараллар.
Сэргэ үксүн үөрүүлээх түгэҥҥэ турар. Холобур, ыал буолуу уруутугар “сүктэр кыыс сэргэтэ” диэн уол сиригэр -уотугар ыраас кырдалга эбэтэр хатыҥ чараҥ кытыытыгар туруоруллар. Уол онно сүктэн кэлбит кыыһын көрсөн сэргэҕэ атын баайар уонна ача окко үктэннэрэн түһэрэр. Сорохтор саһыл тириитин атыллатан илиититтэн сиэтэн анньыллан турар чэчирдэри күнү утары хаамтаран үс төгүл эргитэн сэргэҕэ аҕалаллар. Кыыс сэргэҕэ саламалаах, маҕан сиэлинэн киэргэтиллибит ситии баайар. Оччоҕо кийиити бу дойду иччитэ Аан Алахчын Хотун үтүө хараҕынан көрөр, олохтоох иччилэр саҥа кэлбит дьахтар бу сиргэ-уокка дьолу-соргуну түстүү кэлбитигэр итэҕэйэллэр. Кини дойдуну сэргэнэн симии, оҕону-урууну тэнитэ, дьону түмэ, сылгы-ынах сүөһүнү үрүлүтэ кэллэҕэ диэн үөрэллэр. Ол иһин “дьон-сэргэ” диэн арахсыспат ситимнээх “хаҥаабыт биир ийэ-аҕа ууһун дьоно” диэн этии хаалбыт. Ол эбэтэр, “биир Эллэй Боотур туруорбут сэргэтиттэн тэнийбит омукпут” диэн буолар.
Эдэрдэр балаҕаҥҥа киириилэригэр биир туспа сиэр-туом ыытыллар. Тиэргэн айаҕар көрсөн, уоллаах кыыс аттарын сиэтэн өссө ордук киэргэммит сэргэҕэ илдьэн баайаллар. Уол дьоно сэргэ иччититтэн Хаан Түһүмэр Тойонтон алгыс алҕаан, эдэрдэр дьоллоро туругурарын араҥаччылыы турарыгар көрдөһөллөр. Кийиит дьолугар анаан турбут сэргэни абааһы аймаҕыттан араҥаччылыырыгар ааттаһаллар. Сэргэ иччитин амаҕаччылааһын быһыыта, кийиит халыымын (приданное) биир өлүүтэ “сэргэ бэлэҕэ” — диэн ааттанарыттан көстөр. Кини илдьэ кэлбит биир биэтин “сэргэ бэлэҕэ” диэн күндүмсүтэн аналлаах сэргэтигэр баайаллар. Ити кэннэ эдэрдэри сылгы сиэлинэн өрүллүбүт сөрүөнэн хаамтаран балаҕаҥҥа аҕалаллар. Дьиэ хотуна саҥа кэлбит кирйиитин илиититтэн сиэтэн балаҕаҥҥа киллэрэр. Дьиэ ааныттан сир симэҕинэн, ача күөх отунан тэлгээн көрсөллөр.
Сэргэни кэрдибэттэр, уокка оттубаттар, хаһан эмэҕирэн сууллуор диэри турар. Суулуннаҕына, тыаҕа көтөҕөн таһааран икки салаалаах тиит ачаах маһыгар, өйүү уураллар. Ол, Дьөһөгөй оҕотун сылгыны ытыктыырын көрдөрүү буолар.
