Олоҥхо тыйаатырыгар быйыл 90 хаарыгар үктэммит ытык кырдьаҕас, СӨ үтүөлээх учуутала, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, “СӨ учууталлар учууталлара” бэлиэ хаһаайына, СӨ култууратын туйгуна, СӨ спордун бэтэрээнэ, «Урожай» уопсастыба бочуоттаах үлэһитэ уонна Ил Дархан стипендиата Никандр Прокопьевич Тимофеев артыыстары тойукка уһуйбута, үөрэппитэ-такайбыта хаһыс да сылыгар барда. Биирдэ, хамсык иннинэ, киниттэн тойугу сүһүөҕүнэн кылыһах таһаартаран үөрэтэллэрэ төһө сөбүн ыйыппытым. Онуоха кини олоҥхо тойугун ис хоһоонуттан көрөн, бэйэҥ ис туруккуттан таһаарыахтааххын, сүһүөх аайы кылыһахтамматын, кылыһаҕы таһаарыы арааһын быһааран биэрбитэ. Кини олоҥхону толорорго уһуйа сылдьар үөрэнээччитин, атын тэрилтэҕэ үлэлиир эрээри олоҥхолуурун олус сөбүлүүр Яна Нюргусованы киэн тутта, астына кэпсээбитэ. Яна адьас үчүгэйдик туойарын таһынан, олоҥхо дьоруойдарын туойарыгар эр киһини эр киһи куолаһынан толорорун ахтан аһарбытыгар сэргээбитим. Онуоха кини “видеоҕа устуохха” диэн этии көтөхпүтэ. Онон Янаны архыыпка анаан устубутум. Онтон Никандр Прокопьевич Янаны Олоҥхо тыйаатырыгар үлэлиэн сөптөөх диэн уһуннук туруулаһан, биһиги тэрилтэҕэ үлэлии кэлбитэ. Янаҕа мин биири дьиктиргии уонна сөҕө санаабытым диэн, хайдах Никандр Прокопьевичка үөрэниэҕиттэн (5 сыл ааста) биир да күнү көтүппэккэ күн бүгүнүгэр диэри эрчиллэ, уһуйулла сылдьыбытын түмүгэр билигин сэттэ аҥаар чаас аа-дьуо олоҥхону толорор кыаҕа буолар. Бу киһи кыаҕын муҥура суоҕун уһулуччулаах туоһута дуу эбэтэр олоҥхо эйгэтин абылаҥын дьикти күүһэ дуу? Дьэ, ити курдук киирии тыл суруйан туран, олоҥхону толорооччулар ортолоругар аата-суола үчүгэйдик биллэр Яна Нюргусовалыын кэпсэтиибитин эһиги болҕомтоҕутугар таһаарабын.
***
- Олоҥхолуур идэ киһиэхэ удьуорунан бэриллэр дииллэр. Яна, дьонуҥ-сэргэҥ туһунан ааҕааччыларга билиһиннэрэргэр көрдөһөбүн.
- Төрдү-ууһу түөһэн көрдөххө, мин эҥээриттэр мыраан сыҥаһалаах Эҥсиэли эбэ хочотугар дьикти кэрэ айылҕалаах, үлэһит үтүө дьоннордоох Үөдэй нэһилиэгэр күн сирин көрбүтүм. Ойор-тэбэр оҕо сааһым онно ааспыта. Ленин уордьанын, икки Үлэ Кыһыл Знамята уордьан кавалера, Нам улууһун Ытык киһитэ, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, тыыл бэтэрээнэ Дмитрий Тимофеевич Аргунов дьиэ кэргэнигэр атаах, мааны сиэн кыыс оҕонон иитиллэн, бүөбэйдэнэн улааппытым. Ийэм – Александра Дмитрьевна идэтинэн эбии үөрэхтээһин педагога, фольклор куруһуогун салайааччыта. Эбэм Анисия Прокопьевна, эһэм Дмитрий Тимофеевич уонна ийэм бары ырыа куттаах буоланнар, кыра оҕо сааспыттан ол эйгэҕэ бигэнэн улааппытым. Нэһилиэгим ытык кырдьаҕаһа Жиркова Варвара Дмитриевна кэпсээбитинэн, ийэбинэн хос эбэм Татыйаас олоҥхолуура эбитэ үһү. Кини адьас оҕо сылдьан, хос эбэм олоҥхолуу олорорун аан быыһынан көрбүт эбит.
- Хас сааскыттан ыллыыр-туойар буолбуккунуй?
- Түөрт саастаахпар аан бастаан нэһилиэгим ыһыаҕар ыллаабытым. Ол – бастакы сценаҕа тахсыым. Онно «Кымыс ырыата» диэн ырыаны толорон, биир саастыылаахтарбын кытта күрэстэһэн, бастакы миэстэ буолбутум. Онтон кынаттанан, ийэм миигин тойукка үөрэтэн саҕалаабыта. Эһэм барахсан түһэҕэр сытыаран баран ибигирэтэр, көхсүбүн таптайар этэ. Ону наһаа өйдүүбүн. Бу санаатахха, аһаҕас дорҕооннору таһаартаран, кылыһахха дьарык бөҕөнү оҥорбут эбит.
- Яна, аан бастаан олоҥхону толорорго ким уһуйбутай?
- 1999 сыллаахха I Хомустаахха көһөн тахсыбыппыт. Бу сылтан мин “Сайдыы” оҕо айымньытын дьиэтигэр “Умсулҕан” фольклорнай куруһуокка дьарыктаммытым. Уһуйааччыбыт Орлова Яна Петровна биһигини хомуска, чабырҕахха, норуот ырыатыгар үөрэтэрэ. VII кылааска үөрэнэр сылбар уһуйааччым “бу оҕо олоҥхолуон сөптөөх” диэн таба көрөн, олоҥхо алыптаах эйгэтигэр сиэтэн киллэрбитэ.
Бастакы үөрэппит олоҥхом Прокопий Прокопьевич Ядрихинскай-Бэдьээлэ “Дьырыбына Дьырылыатта кыыс бухатыыр» олоҥхото буолар. Яна Петровна бастаан олоҥхону ааҕан, ис хоһоонун ырытыһан, олуктарынан туох туһунан кэпсэнэрин барытын тэтэрээккэ суруйтарар этэ. Ол кэнниттэн, дьэ, ырыатын-тойугун үөрэппитэ. Аны “Мин олоҥхо дойдутун оҕотобун” өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэскэ сылын аайы кыттар буолбутум. Бу күрэскэ 2005 с. Гран-при үрдүк аатын ылбытым. Онтон VIII кылааска үөрэнэр кэммэр куруһуок салайааччытынан ийэм анаммыта. Ити курдук олоҥхо арахсыспат аргыһым буолбута. Ийэбин кытта сиэттиспитинэн араас таһымнаах күрэстэргэ, тэрээһиннэргэ кыттарым. Күн бүгүҥҥэ диэри күн күбэй ийэм барахсан миэхэ сүбэһитим, өйөбүлүм, баар-суох тыыннаах таҥарам буоллаҕа. Олоҕум суолун ыйан-кэрдэн биэрбитигэр ийэбэр махталым муҥура суох.
- Эн Сунтаарга Олоҥхо лааҕырыгар сылдьыбыккын хаартыскаҕа көрөн билбитим. Никандр Прокопьевичтыын олох эрдэ билсибит эбиккин дии?
- XI кылааһы бүтэрэр сылбар Сунтаар улууһун Күүкэй нэһилиэгэр олоҥхону толорор, чинчийэр оҕолорго анаан, лааҕыр тэрийбиттэрэ. Ити 2005 сыллаахха этэ. Манна араас улуустан биир интэриэстээх оҕолор мустаммыт, олус туһалаахтык, интэриэһинэйдик бэйэбитигэр саҥа билиини ылан тарҕаспыппыт. Бу лааҕырга мин Никандр Прокопьевичтыын бастакы билсиһиим буолбута да, тоҕо эрэ киниэхэ дьарыкка сылдьыбатах эбиппин.
2007 сылга “Муҥха олоҥхото” өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэскэ Гран-при буолар чиэскэ тиксибитим.
- Сорохтор оҕо сылдьан олоҥхолоон баран, атын идэни талан, устунан бу дьарыктарын быраҕан кэбиһэллэрэ баар суол. Эйиэхэ оннук кэмнэрдээх этиҥ дуо?
- Миэхэ да оннук кэм баара. Устудьуоннаан бүтэн, кэргэн тахсан, оҕолонон, атын эйгэҕэ үлэлии киирэн, кырдьык, олоҥхоттон тэйиэх курдук буолбутум. Улууһум ыһыахтарыгар бэрт кылгастык 10-15 мүнүүтэ кэриҥэ олоҥхону толорон ыларым. Бу сылларга бэйэбин сүтэрбит дуу, туохха эрэ тууйулла сылдьар дуу курдук кэмнэр бааллара. Тугум эрэ тиийбэт курдук буолааччы. Оннооҕор эһэм өйдүү көрөн: “Бу кыыс бараҥҥын туой, тыыҥҥын таһааран кэл”, — диирэ.
2018 сыллаахха “Арассыыйа норуоттарын эпостара” Арассыыйатааҕы бэстибээлгэ кыттан, дипломант буолбутум. Онно олоҥхолоон баран чэпчээтэхпиэн, үөрдэхпиэн! Ол кэрэ кэми санаатахпына, билигин да астынабын. Дьиэбэр олох дьиэрэҥкэйдээн тиийбитим. 2019 сылга Нам улууһугар Олоҥхо ыһыаҕа буолуохтааҕа, онно кыттарга бигэтик санаммытым. Ыһыах чэрчитинэн улууска араас тэрээһиннэр бөҕө буолаллара, ол курдук дэриэбинэбэр олоҥхоҕо аналлаах семинар дуу, мунньах дуу буолбут этэ. Онно Никандр Прокопьевич баарын ийэм таба көрөн: “Кыыһым эйиэхэ дьарыктаныан баҕарар”, — диэн, төлөпүөнүн нүөмэрин ылан хаалбыт. Олоҥхо туһунан кэпсэтии буолла да, мин ийэбэр: “Никандр Прокопьевичка дьарыктаныахпын наһаа баҕарарбын”, — диэн өрүү этэр этим. Ийэм ону санаан, олоҥхоҕо алгыстаах айаным суолун ити курдук, түгэни мүччү туппакка, арыйан биэрбитэ. Сыл бүтүүтэ “Олоҥхо тойуга – 2019” өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэскэ Гран-при чыпчаал аатын ылан, үөрүүм икки бүк үрдээбитэ. Ити курдук олоҥхону толорооччулар күрэстэригэр кыттан, мэлдьи миэстэлэһэр буолбутум. Киһи дьарыктаннаҕына, саҥаны биллэҕинэ-көрдөҕүнэ эрэ сайдар кыахтаах. Дьэ, онтон ыла күн бүгүнүгэр диэри биһиги Никандр Прокопьевичтыын иннэлээх сап курдук быстыспат ситимнээхпит. Бүтэһигэр кэлэн биир тэрилтэ үлэһиттэрэ буоллубут.
- Никандр Прокопьевич үөрэтэр ньымата ураты, ирдэбилэ улахан уонна ылсыбыт киһитин сыл иһинэн олоҥхону толорор гына иитэн, чочуйан таһаарар уһулуччулаах учуутал буоллаҕа. Эйиэхэ кини туох соругу туруорбутай?
- Аан бастаан дьарыктана кэлбит күммэр Никандр Прокопьевич “олоҥхону толору үөрэтэр эрэ буоллаххына дьарыктыыбын” диэбитэ. Ону мин дьарыктанар баҕаттан “ээх” диэн эппиппин кулгааҕым эрэ истэн хаалбыта. Киһи эппит тылыгар туруохтаах диэн өйдөбүлтэн сиэттэрэн, күүстээхтик ылсан, «Дьырыбына Дьырылыатта» олоҥхону бүүс-бүтүннүү, биир да тылы көтүппэккэ, үөрэтэн, бүгүҥҥү күҥҥэ бу олоҥхону “Тэтим” араадьыйа фондатыгар уһултаран, Олоҥхом тыйаатырыгар видеоҕа уһуллан, архыыпка үйэ-саас хааллардым. Онтон бэйэм олус астынабын, кэлэр кэнчээри ыччаттарым көрө сылдьыахтара диэн үөрэбин. Убаастабыллаах уһуйааччыбар Никандр Прокопьевичка хоолдьуктаах бэйэм хоҥкуйан, сүһүөхтээх бэйэм сүгүрүйэн, тоноҕостоох бэйэм тоҥхойон туран, барҕа махталбын биллэрэбин. Дьылҕам сүдү киһини кытта көрүһүннэрбититтэн бэйэбин дьоллооҕунан ааҕынабын. Уһуйааччыбар биэс сылы быһа, өрөбүл күнү аахсыбакка, кэлэ турар этим. Билигин даҕаны күннэтэ дьарыктана сырыттаҕым. Ол иһин Никандр Прокопьевич: “Түөһэкээн университетын бүтэрдиҥ”, — диэн күлэр. Бу сыллар тухары Олоҥхо тыйаатырыгар үлэлии киириэхпин наһаа күүскэ баҕарар этим. Иккиэн олбу-солбу Олоҥхо тыйаатырын дириэктэрэ Мария Васильевна Турантаеваҕа хаһан миэстэ тахсарын, хаһан миигин үлэҕэ ыларын сураһан тахсарбыт. Ыра санаа туолар күнэ тиийэн кэлбитэ. Биир үтүө күн Мария Васильевна эрийэн: “Степанида Ильиничнаҕа бара сырыт, тойуккун, олоҥхоҕун иһитиннэр”, — диэбитэ. Долгуйа-долгуйа тиийэн, тугу сатыырбын иһитиннэрбитим, Олоҥхо тыйаатырыгар үлэлиэхпин баҕарарбын эппитим. Ити кэннэ хас да күн буолан баран аны “Андрей Саввичка барар үһүгүн” диэн буолла. Онно тиийбитим: сыалай хас да киһилээх хамыыһыйа. Туойарбын истэн баран, Андрей Саввич: “Мин утарбаппын, үлэҕэ ылыҥ”, — диэн 1,5 сылы быһа кэтэспит тылларбын этэн, үөрүүбүттэн халлааҥҥа көтө сыспытым. Мин саҕа дьоллоох киһи ол кэмҥэ ким да суоҕа!!! Олоҥхом тыйаатырын бас-көс дьоно Степанида Ильиничнаҕа, Андрей Саввичка баҕа санаабын толорбуттарыгар барҕа махталбын биллэрэбин.
Аны учууталым Никандр Прокопьевич үөрэтэр ньыматын туһунан кэпсиим. Кырдьык, кини үөрэтэр ньымата уратылаах. Аһаҕас дорҕооннору туһанан, хардары-таары эйэҥэлэтэн (хачайдаан), кылыһаҕы араас ньыманан таһаарарга үөрэтэр. Ол курдук кини миигин кылыһаҕы сөпкө туһанарга, тылга улахан суолта ууран туран ааҕарга, тойук араастаах буоларыгар, куолаһы эридьиэстээн уларытарга күн бүгүҥҥэ диэри үөрэтэ-такайа сылдьар. Бастаан саҕалыырбытыгар олоҥхону 40-45 мүнүүтэ толорор этим. Онтон дьарык аайы уһатан, билигин сэттэ аҥаар чаас кэриҥэ олоҥхону толорор кыахтанным. Бу барыта дьаныардаах дьарыктан, самнан биэрбэт санааттан, уҕараабат күүстээх баҕаттан тахсар дии саныыбын. Уонна уһуйааччыҥ эйиэхэ эрэлэ улахан төһүү күүс буолар.
- Олоҥхоһут истээччитэ суох сайдыбат. Ийэ тылбыт бараммат барҕа баайын, биһиэхэ эрэ баар кылыһахпыт хатыламмат кэрэтин хас да чаас истэр кыахтаах дьону хайдах иитэн таһаарабытый, оннук эйгэни хайдах үөскэтэбитий?
- Билигин олоҥхону толоруу оскуола саастаах оҕолорго «Мин олоҥхо дойдутун оҕотобун», ыччакка «Муҥха олоҥхото», «Куйуур олоҥхото», 35-тэн үөһэ саастаахтарга «Уруйдан, улуу олоҥхобут!» бэстибээллэр уонна Олоҥхо ыһыаҕын күрэһэ ыытыллаллар. Маннык күрэстэһиилэргэ кыттааччылар үксүн бэйэлэрэ эрэ баар буолаллар этэ, туораттан киирэн истээччи тарбахха баттанар ахсааннаах буолааччы. Ол эрэн кэнникки кэмҥэ олоҥхону сэҥээрии, истии күүһүрэн эрэр. Бу сылга холобура, хаста да араас идэлээх түмсүү бөлөхтөрө “олоҥхо истиэхпитин баҕарабыт” диэн ыҥыран ылан, олоҥхолото сылдьыбыттара, ол үөрдэр суол. Мин саамай баҕарар баҕам олоҥхону уһуннук, бириэмэни хааччахтаабакка, урукку өбүгэлэрбит курдук, уһун түүннээх күнү мэлдьи ыксаабакка олоҥхолоон көрүөхпүн баҕарабын. Олоҥхону көҥүл истии киэһэлэрин ситимин быспакка тэрийэн бардахха, дьон, норуот бэйэ бэйэтиттэн истиһэн, көҕүйсэн тарҕанан барыа этэ. Кэнники олоҥхо киэһэтэ хаһан, ханна буоларын кэтии сылдьыа этэ. Оччоҕуна эрэ истээччи да, олоҥхоһут да сайдан барыа, ийэ тылбыт тыыннаах хаалыа дии саныыбын.
- Яна, дьиэ кэргэниҥ туһунан билиһиннэр эрэ.
- “Кыыс оҕо – омук анала” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Олоҕум аргыһын Егору устудьуоннуур сылларбытыгар чугас доҕотторбут билсиһиннэрбиттэрэ. Харахпытынан хайҕаһан, сүрэхпитинэн сөбүлэһэн, бур-бур буруо таһааран, Нюргусовтар диэн дьиэ кэргэн аатыран олорбуппут номнуо 16 сылыгар барда. Кэргэним Алдан Кутанатыттан төрүттээх, идэтинэн – сварщик. Билигин кэтэх тэрилтэҕэ үлэлии-хамсыы сылдьар. Икки оторой-моторой уол оҕолоохпут. Улахан уолбут Дьулустаан – инникигэ эрэлбит, кэскилбит, кини 9 кылааска үөрэнэр, оттон кыра уолбут Алгыстаан – муннубут бүөтэ, чуопчаарар чуорааммыт, 2 кылаас үөрэнээччитэ. Саха ыалын сиэринэн оҕолорбутун өбүгэбит төрүт үгэһин тутуһан иитэбит, үөрэтэбит-такайабыт. Сайын аайы оҕолорбут дэриэбинэ ыраас салгынынан тыынан, чээлэй күөх окко күөлэһийэ оонньоон, эбэлэригэр дьиэ ис-тас үлэтигэр көмөлөһөн атаараллар.
Устудьуоннуур сылларбытыгар араас дьиэ кэргэн күрэстэригэр кыттар этибит. Ол курдук улуустааҕы “Сайдам ыал” күрэскэ кыттан, кыайан турардаахпыт. Ити кэнниттэн «Устудьуон ыал» күрэскэ кыайан, сыл бастыҥ ыалларын ахсааныгар киирэн, Ил Дархантан бириэмийэ ылар чиэскэ тиксибиппит. “Кэрэ Куолар” күрэстэригэр сөбүлээн кыттар этим. Манна бэйэбин кыраһыабайбын диэн сананан барбат этим, бэйэм дьоҕурбар эрэнэн кыттарым. Маннык күрэстэргэ хайаан да дьоҕуру көрдөрөр түһүмэх баар буолааччы, онно олоҥхолоон онолутуохпун, тойук туойан дьиэрэтиэхпин, хомуска оонньоон дьүрүһүтүөхпүн сөбө. Бу кыттыбыт күрэстэрбиттэн биирдэстэрэ “Миссис Якутия – 2011” буолар. Манна кыттан, кыайыы өрөгөйүн билбитим.
- Яна, туоһунан иистэнэргин статускар көрөн сөхпүтүм. Ааспыкка сиэл туһунан кэпсэтиигэ эмиэ сэҥээрэргин биллэрбитиҥ. Хаһааҥҥыттан иистэнэҕин?
- Иллэҥ кэммэр, иэйиим киирдэҕинэ, иистэнэбин. Урут оҕуруонан сахалыы оһуордаах үтүлүк тигэн, чугас дьоммор бэлэхтиирим, илин-кэлин кэбиһэр эмиэ оҥорор этим. Оҕуруонан үлүһүйүүм онон бүппүтэ. Оҕолорго сахалыы таҥас кытта тигэн көрбүтүм. Уолаттарбар Саҥа дьыллааҕы мааскаларын тигэрбин астынабын. Иккис уолбун оҕолонон баран, туос иһиттэри тигиинэн үлүһүйэ сылдьабын, бу дьарык миэхэ быдан чугас. Туоһу тутан үлэлээн бардахпына, дууһам үөрэр, санаам сырдыыр. Туоһунан тигии кистэлэҥин үөрэппит күндү учууталым Баишева Валентина Дмитриевна буолар. Киниэхэ махталым муҥура суох.
- Яна, иһирэх кэпсэтииҥ иһин махтанабын. Ылсыбытыҥ барыта Айыыһытыҥ алҕаабытын курдук салаллан истин. Тус олоххор дьолу-соргуну, айар үлэҕэр далааһыннаах дабайыылары, олоҥхону толорооччу эрэ буолбакка, кэнэҕэһин үгүс истээччилээх, ыҥырыкка сылдьар олоҥхоһут бастыҥа буолан үүнэн тахсаргар баҕарабын.
- Истиҥ тылларгар махтанабын.
Майя ВЛАСЬЕВА, РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, РФ тыйаатырдарын диэйэтэллэрин сойууһун чилиэнэ, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ.