Юлия Пестрякова
Тоҕо сахалар “аатын кимий?” эрэ буолбакка, “аатын-суолун кимий?» диэн ыйыталларын толкуйдаан көрбүтүн? Бу — олоҕун суола хайдах саҕыллара ааккын кытта ситимнээҕин туоһулуур. Аат — суолталаах. Ол туһунан, дьоруойдарбыт Үөдүгэй Дохсун уонна Байанайдаах Күннэй аат киһи дьылҕатыгар, майгытыгар дьайыытын, ону сэргэ, оҕону сахалыы иитии суолтатын туһунан кэпсииллэрин ааҕаргытыгар ыҥырабын.
Билиһиннэрии: Үөдүгэй Дохсун Сис уола — “Уһуктуу” дьон-сэргэ түмсүүтун көҕүлээччитэ, саха итэҕэлин тарҕатааччы, урбаанньыт. Байанайдаах Күннэй Өркөн кыыһа — урбаанньыт, педагогическэй наука кандидата, Наука уонна техника эйгэтигэр Саха өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, СР үөрэҕириитин туйгуна, СР култууратын туйгуна, Ыччат политикатын туйгуна, “Женщина года – 2024”, СР Бэрэсидьиэнин Гранын хаһаайката.
Ксенофонт Дмитриевич Уткин – Нүһүлгэн (01.03.1935 – 01.01.2016), Философия билимин дуоктара, профессор, бэйиэт уонна литэрэтиирэ кириитигэ. Арассыыйа суруналыыстарын чилиэнэ. Күннэйи наука эйгэтигэр суоллаабыт, такайбыт сүрүн сүбэһитэ буолар. Үөрэнээччи учууталын уон алта туомнаах улэлэрин тумэн бэчээккэ таhаарыыта, учуутал үөрэнээччитин холобуругар ологуран учуутал-уэрэнээччи эйдэбуллэри философскай анаарыы быhыытынан суруйуута наука эйгэтигэр суоҕа. Бу ураты “феномен духовного учительства” диэн өйдөбүл наукаҕа бастакынан киирбитэ. Ксенофонт Дмитриевич баарын тухары Күннэйгэ, кини дьиэ кэргэнигэр бастыҥ сүбэһит этэ.
Сахалыы ааттаныы
Дохсун: Мин Үөһээ Бүлүүттэн төрүттээхпин. Дьонум биэрбит ааттара Эдуард Егоров. Отут сааспар диэри сүрүннээн нууччалыы кэпсэтэрим, суруйарым. Нуучча кылааһыгар үөрэммит буоламмын оннук буолуохтааҕын курдук ылынар эбиппин. Бу сылдьан Күннэйдиин билсибитим уонна отут икки сааспыттан кыралаан сахалыы ыраастык саҥарар буолан барбытым. Отут түөрпэр сахалыы ааҕарга, суруйарга үөрэммитим. Бу икки тыһыынча биэс сыллардаахха этэ. Спортсмен буоламмын (бои без правил) күрэхтэһиилэргэ кыттарым. Бу сылдьан биири бэлиэтиир буолбутум: омуктар көбүөргэ бэйэлэрин норуоттарыгар баар ааттарынан киирэллэрэ. Ааттара ааттаннаҕына ураты, күүстээх энергетика үөскүүр курдуга, бэйэлэригэр дьиҥ эрэллээхтик туттан-хаптан, хааман сиимэн киирэллэрэ тосту атын көстүү этэ. Оттон биһиги саха дьүһүннээх буолан баран, нууччалыы ааппытынан тахсарбыт. Ити кэмнэргэ сахалыы ааттаныы олус сэдэҕэ. Аат бэйэтэ ураты күүстээҕин онно билбитим. Маны таһынан, өссө биири кэпсиэхпин баҕарабын. Биирдэ, күрэхтэһииттэн кэлбитим кэннэ аһаҕас биэриигэ сахалыы тахсаҕын диэбиттэригэр мин: “Конечно, без проблем”, — диэн баран, аһаҕас биэриигэ тиийэн сахалыы кэпсээн барбыппар нууччалыы буккуйан саҥарарбын бэлиэтээбитим. Испэр кыбыстыбытым, сааппытым уонна бу кэннэ саха тылын өссө күүскэ үөрэтэргэ туруммутум. Бу сылдьан ааппын уларытаары Ксенофонт Дмитриевич Уткинтан сүбэ көрдөөбүтүм. Ксенофонт Дмитриевич хас эмит күн толкуйдаан баран: “Атын аат кэлбэт, Дохсун эрэ диэн киирэр”, — диэбитэ. Саҥа аатым бэйэбэр түргэнник иҥмитэ. Оннооҕор ийэм, доҕотторум Дохсун дииргэ түргэнник үөрэммиттэрэ. Ааппын бастаан уопсастыбаннай үлэҕэ, спорт эйгэтигэр, көннөрү үлэбэр туттар буолбутум. Докумуоҥҥа киллэрбитим түөрт эрэ сыл буолла. Бу бэйэтэ эмиэ туспа устуоруйалаах. Сааксаҕа аҕа аатын ылынарга “уола” диэн көҥүллэммэт этэ. Мин толору сахалыы ааттанаары сокуон уларыйарын кэтэспитим… 15-17 сыл анараа өттүгэр журналист Вероника Александрова-Эрэлкээнэ сахалыы ааттаныы тематыгар миигин кытта кэпсэтэн хаһыакка ыстатыйа таһаарбыта. Ол кэннэ сахалыы ааттаныы боппуруоһа оннуттан сыыйа хамсаан барбыта. Хамсааһын судаарыстыбаннай таһымҥа тахсарыгар кыттыгастаах курдук сананабыт.
Бастаан ааппын, онтон араспаанньабын толкуйдаабытым. Иван Иванович Шамаев “Үөдүгэйдэр” диэн кинигэтин суруйа сылдьан архыыптан тоҕус көлүөнэ төрүппүн булан биэрбитэ. Үөһээ Бүлүүлэри Үөдүгэй биистэр төрүттээбиттэрэ, онон араспаанньам түргэнник көстүбүтэ. Аҕам эрэ аатыгар иҥнэн сылдьыбытым. Биирдэ чугас доҕорум Ахсын Хаан Мохсоҕол Сабыайа Дыгын Хаан диэн Төлкөһүтү кытта билиhиннэрбитэ. Ийэм, аҕам өттүнэн көрүүлэнэн баран: «Төрүттэриҥ сис дьон эбиттэр, Сис уола буол”, — диэн сүбэлээбитэ. Быhа гыммакка, Дохсун Сис уола Үөдүгэй диэн ааты иҥэриммитим. Киһи аата уларыйдаҕына дьылҕата, олоҕо эмиэ уларыйар дииллэр. Мин аатым уларыйбытын кэннэ саха итэҕэлин норуокка тарҕатыынан күүскэ үлэлээн барбытым. Эрдэ саҕалыахпын аатым тута сылдьыбыт диэн санааҕа кэлбитим. Толору сахалыы ааттаммыппар төлө баран хаалбыт курдук буолбутум. Бэйэм кыахпынан “Уһуктуу” диэн бөлөх хомуйбутум. Биир санаалаах дьон мустаммыт итэҕэл, саха олоҕун-дьаһаҕын, сиэр-туом туһунан санааларбытын үллэстэбит, кэпсэтэбит. Онон, сахалыы ааттаныы бары өттүнэн киһиэхэ үтүө эрэ өрүттээх. Киһи сахалыы толкуйа уһуктар, өбүгэтин кытта ситимэ бөҕөргүүр, бу олоххо тирэхтээх, санаата бөҕөх буолар.
Эдэр төрөппүттэргэ сүбэлиэм этэ, оҕону сахалыы ааттыы сатааҥ. Оҕо сахалыы аата – кини харысхала буолар. Оҕону сахалыы ааттааһын Күннэй: Биһиги үс уол оҕолоохпут. Улахаммыт Яков, ортобут Хатан, кыра уол Эрэл. Ыллыбыт да оҕолору сахалыы иитиэхтээхпит диэн өйдөбүлбүт суоҕа. Киһиэхэ дьиҥ өйдөөһүн тута киирэ охсубат. Сыыйа, туох эрэ төрүөттэн кэлэр эбит. Бастакы уолбутун Яковы сахалыы оскуолаҕа биэриэххэ диэн буолбута. Оччолорго оҕо сорох оскуолаҕа киирэргэ тургутук ааһара. Сорудаҕы — бэриллибит ойууну көрөн олорон кэпсиэхтээҕэ. Онуоха оҕобут тиини көрөн олорон: «Белка зимой норатыгар спячкалыыр”, — диэбитэ. Төhө да ахсааны, нуучча тылын туйгуннук туттарбытын иhин сахалыы саҥарбатыттан бу оскуолаҕа ылбатахтара. Ити кэннэ, Иван Шамаев оскуолатыгар аҕабыт төрөппүт мунньаҕар билсэ тиийбитигэр Иван Иванович: “Сахалыы санарбат оҕону ылбаппыт» — диэн тутатына эппит. «Сиэрдэрин-туомнарын тутуһа сылдьар дьон ордук ситиһиилээх буолаллар”, — диэбитин аҕабыт өйдөөн хаалбыт. Мантан ыла оҕолорбутун сахалыы иитиэхтээхпит диэн бигэ санааҕа кэлбиппит. Ол кэмтэн саҕалаан дьиэбитигэр сахалыы кэпсэтэр буолбуппут.
Иитии боппуруоһа кимиэхэ эрэ сүктэриллиэхтээх диэн суоҕа, аныгы үйэ сиэринэн ким бириэмэлээҕинэн этэ. Ол эрэн, аҕабыт уолаттары эр киһилии иитэргэ аҕа сабыдыала быдан күүстээх диэн толкуйдааҕа. Бу санаанан уһуйааҥҥа төрөппүт сүбэтин бэрэссэдээтэлинэн ананан үлэлээбитэ. “Айыы Кыһата” оскуолаҕа уон биир сыл тухары аҕа түмсүүтүн биир тутаах кыттааччыта. Оҕолор кыра эрдэхтэринэ Дохсун бэйэтэ айбыт остуоруйаларын кэпсиирэ. Ол остуоруйаларга араас бухатыырдар, абааһылар, айыылар баар буолаллара. Биир сарсыарда кыра уолбут: “Мин Эрэл Боотурбун”, — дии-дии хааман тоотоҥнуура олохпутугар биир үтүө өйдөбүл буолан хаалбыта. Иккис уолбутун Хатан диэн ааттаабыппыт. Дохсун эрдэттэн уолум Хатан Боотур буолуо диирэ. Куолубутунан, Ксенофонт Дмитриевичка сүбэлэттэрбиппит. Онуоха кини былыргы аат, ылыныаххытын сөп диэн алгыhын ылынаммыт уолбутун Хатан диэбиппит. Бу кэмҥэ “Ситим” медиа бөлөх ыччакка аналлаах сурунаал арыйалларыгар эмиэ Ксенофонт Дмитриевичтан сүбэлэттэрбиттэр. Кини “Хатан” диэн аат баар диэбит. Онон биһиги уолбут аата сурунаалга эмиэ иҥэриллибитэ. Бу туһунан “Хатаҥҥа” суруллан турар, уолбутуттан интервью ылбыттара, хаартыската сурунлаал сирэйигэр тахсыбыта. Билигин “Хатан” таҥас им бэлиэтэ, ырыа бөлөҕө, кикбоксинг кулууба о.д.а бааллар. Аҥардас Дохсун уонна Хатан сахалыы ааттаныыга саҥа сүүрээни киллэрбиттэрэ.
Киһи аата олоҕор көмөлөһүөн эбэтэр мэһэйдиэн да сөп. Хатан диэн аат оҕобут харысхала буоллун диэн ылыммыппыт. Бу санаатахха, аата көмөлөһөр курдук. Майгытыгар эмиэ дьайар. Түөрт сааһыттан спордунан дьарыктанар. Уон иккитигэр диэри спортивнай бальнай үҥкүүнэн дьарыктаммыта, Арассыыйа кыайыылааҕа. Кэлин бэйэтин араас спортка көрдөммүтэ, билигин кикбоксиҥынан дьарыктанар. Икки сыл иһигэр Спорт маастарын нуорматын толордо. Уһук илин үс төгүллээх чемпиона, Саха Сирин түөрт төгүллээх чемпиона, Дагестаҥҥа ыытыллыбыт күрэххэ Арассыыйаҕа иккис миэстэ буолла. Аатыгар олус харыстабыллаахтык сыһыаннаһар. Толору аата — Үөдүгэй Хатан Дохсун уола. “Айыы Кыһата” национальнай гимназия уон биирис кылааһын үөрэнээччитэ.
Кыра уолбут Үөдүгэй Эрэл Дохсунович диэн. Кини төрүүр кэмигэр “уола” диэн докумуоҥҥа суоҕа. Пааспар ылыар диэри итинник хаалар. Билигин саҥа төрөөбүт оҕолор тута “уола” буолуохтарын сөп.
Иитии
Күннэй: Мин элбэх оҕолоох ыалга дэриэбинэҕэ иитиллибитим. Онон сахалыы тыын испэр баар. Төрөппүттэрбит сиэри-туому тутуhан, айылҕалыын алтыhыннаран ииппиттэрэ. Хас биирдии төрөппүт оҕотун бэйэтин сатабылынан, санаатынан, толкуйунан иитэр. Киһи буоларыгар эйгэтэ, тулалыыр дьон-сэргэ дьайыыта эмиэ суолталаах. Онон оҕоҕо кыра сааһыттан чугас буолуохха наада, төрөппүккэ итэҕэлин, эрэлин хааллара, харыстыы сатыахтаахпыт.
Итэҕэл
Дохсун: Итэҕэл — өбүгэттэн кэлбит ситиммит. Төрөөбүт тылынан саҥарар киһи төрүттэрин кытта ситимэ быдан күүстээх буолар. Кини — түгэх өйө аһаҕас. Ол аата, бэйэтин төрүт тылын илдьэ сылдьар киһи араас күчүҕүмэҕэйдэртэн түргэнник тахсар, тобулар толкуйа сайдыбыт буолар. Тылын баһылаабатах киһи оройо сабыылаах дэнэр. Мин эдэр сылдьан кыһалҕа тирээтэҕинэ кыаллыбат өттүнэн толкуйдуурум “не получается” диэн буолара. Онуоха бииргэ сылдьар уолаттарым араастаан эргитэн-урбатан боппуруоһу түргэн үлүгэрдик быһаара охсоллоро. Ол кистэлэҥэ түгэх өйгө сытар эбит. “Сахалыы толкуйдаах киһи”, “мындыр киһи” “сахалыы өй” диэн баарын бары билэбит. Ити эбит саха уратыта.
Киһи тыла – кини кыната
Дохсун: Киһи биири өйдүөхтээх. Тоҕо саха буолан төрөбүккүнүй? Тоҕо нуучча дуу, англичанин дуу буолбатаххын? Ол аата, бу олоххо, саха буолан төрөөбүтүн эн аналыҥ. Эн ананан кэлбит сорудаҕын. Сыыһа-халты хамсаннаххына аналгын толорбоккун. Төрөөбүт тылын билбэт киһи норуотугар атын киһи курдук. Нууччалыы эттэххэ “чужой среди своих”. Өбүгэлэриттэн көмө кэлбэт. Төрүттэрэ өһүргэнэллэр. Киһи тыла кини кыната. Биир кынаттаах чыычаах сатаан көппөт.
Күннэй: Мин санаабар, төрөөбүт тылын билбэккэ улааппыт оҕо кэнники эрэйдэниэн сөп. Ол иһин, төрөппүт, оҕотун инникитин санаан туран, төрөөбүт тылын үөрэтэ сатыахтаах. Холобур, атын дойдуга сылдьан киhи дойдутун, саҥатын, ырыатын-хоhоонун ордук ахтар. Ол кэмнэ оҕоҕо хом санаа үөскүөн сөп. Ону санаан туран, төрөппүт оҕотун иннигэр, төрөөбүт тылын баһылыырыгар кыһаллыахтаах. Бу төрөппүт эппиэтинэһэ дии саныыбын. Нууччалыы сатаан саҥарыа суоҕа диэн сыыһа толкуй. Дьиэтин иһигэр нууччалыы саҥарбатаҕын да үрдүнэн, атын тылга син биир үөрэнэр. Итинтэн куттаныа суохтаахпыт. Алын кылааска диэри уу сахалыы саҥаны тутуһа сатыахха наада. Төрөөбүт тылын билэр оҕо толкуйа быдан күүстээх буолар. Дьүһүйүүтэ, айар дьоҕура ордук сайдар. Төрөөбүт тылынан саҥарары хааччахтыыр төрөппүт, оҕо инникитин эмиэ хааччахтыыр.
Саха тылын кэскилэ
Дохсун: Мин көрүүбүнэн саха тыла сүтүө суоҕа. Дьон-сэргэ тыл олоххо суолталааҕын өйдүүр, дьаһалтабыт ити хайысхаҕа эмиэ күүскэ үлэлэhэр. Оскуолаҕа, уһуйааннарга эбии үөрэхтэр баар буоллулар. Спортка буоллун, наукаҕа буоллун сахалыы саҥаны өрө тутан эрэллэр.Төрөөбүт тылынан саҥарар киһи дойдугар бэриниилээх, таптала күүстээх буолара чахчы.
Күннэйдээх Дохсуҥҥа ис сүрэхпиттэн махтанабын. Олус суолталаах кэпсэтии таҕыста дии саныыбын. Аахпыт дьоҥҥо, арааската, “кырдьык даҕаны” диэн санаа күлүм гынан ааспыт буолуохтаах. Оҕолорбут сахалыы санаалаах, сайдыылаах, бэйэлэригэр эрэллээх, мындыр өйдөөх дьон буолуохтара.
