Валентина ПОПОВА абыраллаах аптаах илиитэ, эмтээх ото…

“Эн сылаас, сымнаҕас илииҥ аптаах эбит, сайаҕас, холку саҥаҥ эмтээх эбит…”  Валентина Тимофеевна Поповаҕа эмтэммит дьон  элбэх махталыттан  бу этии сырдык, ыраас санаалаах, дьоҥҥо үтүөнү эрэ баҕарар майгылаах эмчиккэ барсар диэн сөбүлээн тутуннум.  Бу тыллары өссө 2011 сыллаахха Чурапчы олохтооҕо Александра Петровна Тарабукина суруйбут. Икки халыҥ тэтэрээккэ дьон махтала толору. “Кэлин бу курдук эмтээбит дьонум санаатын ылбат буолан хааллым”, — диэн сэмэйдик мичээрдээн ылар Валентина Тимофеевна.

80-ус сылларга

Валентина  сэбиэскэй кэмҥэ иитиллибит оҕо сиэринэн атын оҕолортон уратыта суох сананан, оскуола кэнниттэн Саха университетын педагогическай факультетыгар сүрүннээн уолаттар үөрэнэр индустриальнай-педагогическай  салааҕа киирэр. Валя биһикки ол кэмтэн билсибит эбиппит да, кэлэн олохпут суола араастаан тыргыллан, отуттан тахса сыл билсибэккэ-көрсүбэккэ сылдьан баран, биир кэмҥэ устудьуоннаабыт кыыспын быйыл көрсөн баран соһуйдум. Урукку сылларга бары тэҥ буоларбыт, айылҕаттан айдарыылаах киһи туһунан кэпсэл да суоҕа.  Арай үһүйээн эрэ курдук кэпсэнэллэрэ.

Биһиэхэ, 80-ус сылларга СГУ-га  устудьуоннаабыт ыччакка,   биир умнуллубат, чаҕылхай тэрээһининэн “агитбиригээдэ” буолар. Университет араас факультетыттан туохха эмит дьоҕурдаах устудьуоннар мустан, улуустары кэрийэн гастроллаан, сопхуостарга көмөлөһөн кэлэр этибит. Бу санаатахха, эдэр дьону үлэҕэ, кэрэҕэ түмэ тардар бэртээхэй  тэрээһин эбит. Манна диэн, педагогическай факультет устудьуоннарын тэрийэн илдьэ сылдьар учууталбытынан Алина Васильевна Оконешникова буоларын астынан, махтанан туран бэлиэтиибин. Оччолорго, кини кыра оҕолордоох эдэр доцент биһигини кытта тэбис — тэҥҥэ айан бөҕөтүн айаннаан, кулууптарга, оскуолаҕа спортивнай мааттарга утуйан туран тэбис-тэҥҥэ сылдьарын кэлин сөҕө саныыбын.  Эдэр эмньик саас барахсан харса да суох буоллаҕыҥ. Оннук уһулуччу талаана да суох буолларбыт, ким ыллаан, ким үҥкүүлээн, ким хоһоон ааҕан бэртээхэй кэнсиэртэри туруоран, дьон биһирэбилин ылар этибит.   Ол агитбиригээдэ сүүмэрдэммит састаабыгар Валя кыыс эмиэ баара. Сырдыгынан арылыччы көрбүт, кыра уҥуохтаах, хатыҥыр кыысчаан мөссүөнэ харахпар бу көстөн кэлэр. Ол кэмтэн туома отуттан лаппа сыл аастаҕа. Ол эрээри, эдэр саас чаҕылхай кэмнэрин доҕотторо умнуллубаттар. Сааһыран истэх аайытын өйүн түгэҕэр кэмэ кэлэрин кэтэспиттии сыппыт өйдөбүл субу тиллэн кэлэргэ дылыта эмиэ баар эбээт.

Эмчит буолар анал

Биһиги, уһун күнү быһа компьютер мониторун мыҥаан олорон үлэлиир дьон, хондуруос буоларбыт сонун буолбатах. Архах буолбут хондуруостаах киһи араас массааһы ыллым ини, ылбатым ини.  Ол гынан баран, Валентина Тимофеевнаҕа  баара-суоҕа үстэ массаастатан баран, этэргэ дылы көхсүбэр кынат үүммүккэ дылы буолбута. Оннук чэпчээбитим.  Быччыҥ күүрүүтэ киһиэхэ мөкүтүк сабыдыаллыыра биллэр. Күүрбүт быччыҥ тоноҕос уҥуоҕун баттаан, тымыры кыаратыан сөп. Ол иһин, быччыҥы сымнатар наада. Эттэххэ дөбөҥ эрээри, быччыҥ тутула сүрдээх уустук, кэлин медиктэр быччыҥ тымыры тутан кэбиһэн, ыарахан содулга тэбэрин туһунан этэр-тыынар буоллулар.  Оттон сахалар былыргыттан быччыҥы сымнатаары илбийэн эмтииллэрэ биллэр.

Валентина 1964 сыллаахха  дьикти кэрэ айылҕалаах Ленскэй оройуонун Бэтинчэ нэһилиэгэр Тимофей Николаевич, Дария Васильевна Поповтар дьиэ кэргэттэригэр иккис оҕонон күн сирин көрбүтэ.

Кини өбүгэлэрин удьуордаан, эмчит буолбут киһи. Туох даҕаны мээнэҕэ буолбат бу тыыннаах эргиирдээх орто дойдуга.  Ийэтин өттүттэн отоһут, эмчит Попов Дмитрий Семенович диэн хос эһэлээх. Аҕатын төрүччүтүгэр удаҕан баар диэн  биллэр  көрбүөччүлэр этэллэр.  Ону Валентина түһээн көрбүттээх.  Хомойуох иһин, аатын-суолун ким даҕаны билбэт эбит. Ол улахан айылҕалаах дьон ааттарын ааттаабат майгы баарыттан буолуон сөп.Кыыс оҕо сааһыттан айылҕаҕа сылдьарын туохтааҕар да ордороро. Мастар-оттор ураты эйгэлээхтэрин этинэн-хаанынан билэ улааппыта. Ким даҕаны анаан такайан үөрэппэтэр даҕаны,  араас элбэх  сибэккини, от быыһыттан туһалаахтары, эмп буолаллары  арааран билэрэ. Туһугар дьикти.  Ол ис билиитэ мэлдьи баар курдуга. Борбуйун көтөҕөн баран, эмтээх оттору анаан үөрэтэр буолбут. Кини төрөөбүт-үөскээбит Ленскэйигэр киһи аймах  билэр эмтээх ото барыта кэриэтэ баар. “Биһиги диэки эмтээх отторбут ордук бөдөҥнөр, чаҕылхай өҥнөөхтөр, сумэьиннээхтэр”, — диир кини.

Валентина Тимофеевна эдэр сааһыттан эмтээх оттору хомуйан, туһаҕа таһаарар буолбут. Ыал буолуоҕуттан кэргэнин, оҕолорун, кэлин сиэннэрин кытта  сай устата эмтээх от арааһын хомуйаллар. Онтуларын хатарары хатаран, тоҥорору тоҥорон, буһарары буһаран, уулларары уулларан  эмп гына оҥорон таһаарар. Айылҕаттан баардаах киһи туппута барыта туһаҕа тахсар диэтэххэ омун буолбат.  Илбийэригэр бэйэтэ оҥорбут мааһынан, арыытынан туттар. Эмчит эрэ оннук ньымата суох. Ол туспа дьоҕур, сатабыл. Кырдьыга даҕаны, Валентина Тимофеевнаны эмтээх от хотуна диэххэ сөп.

Төрөөбүт тыл күүһэ

Валентина Тимофеевна иккис идэтэ  – саха тылын уонна төрүт култуура учуутала. 1992-1998 сылларга университекка кэтэхтэн үөрэнэн, отучча сыл учууталлаабыта. “Ити үлэлээбит кэммэр Ленскэйгэ олохтоох сахалар тылларын-өстөрүн чинчийэр санааттан үөрэнээччилэрбин эбии дьарыктаан, түөлбэ тылын хомуйбуппут. Устунан бэйэм умсугуйан салгыы Бэтинчэ, Толоон, Нотуора, Чамча дэриэбинэлэрин олохтоохторо туттар тылларын хомуйан барбытым. Үлэм түмүгэ 2008 сыллаахха учуонай-тюрколог, филологическай билим кандидата Ю.И. Васильев-Дьаргыстай эрэдээксийэлээн,  “Ленскэй сахаларын түөлбэ тыла” кинигэ буолан тахсыбыта”, — диэн кэпсиир Валентина Тимофеевна.

Ийэ тылбыт өбүгэлиин өйдөһөр ыллыгы булларар. Айылҕалаах киһи тыл күүһүнэн туолар, ситэр-хотор. Баҕар, бэйэтэ да билбэтинэн дьылҕа хаана дьону эмтиир аналын толоттороору саха тылыгар сирдээбит буолуон сөп. Уһуйуллан  дьону эмтиир суолугар бигэтик үктэннэҕэ. Дьылҕа хаан оҥоһуутун утары барар табыллыбат. Валентина ону үчүгэйдик билэр. Ол аартыгыттан туораппат күүс баар. “Ардыгар сылайаммын, дьону эмтииртэн тохтуохпун баҕарабын. Оччоҕуна бэйэм ыалдьыбытынан барабын”, диир кини.

Ис дьиҥ күүс – чуумпу

Айылҕаттан айдарыылаах киһи сэмэйин бэлиэтиэм этэ. Ол кини туспа кэрэтэ. Классик суруйааччы эппитинии кураанах уһаат эрэ тыаһыыр. Толоруҥ —  чуумпу. Ол курдук  Валентина Тимофеевна чуумпу ис күүстээх. Ыксаабакка сылдьан, барыны бары ситэрбит, оҥорбут, оһорбут буолар. Эмтиир кэмигэр ордук хос саҥата суох.  Хаһан даҕаны бэйэтин кэпсэммэт, хас киһини эмтээбит үтүөтүн аахпат. Судургутук туттан, араас бэйэтэ эрэ билэр ньымаларын туһанан эмтиир. Манна диэн бэлиэтээтэххэ, Валентина Попова мэдиссиинэ анал үөрэҕин бүтэрбит көҥүллээх эмчит.

Эмтиир усулуобуйа наада

Бу курдук дэгиттэр эмчит тарбахха баттанар. Бачча дьоҥҥо туһалыы сылдьар киһи үлэлиир усулуобуйалааҕа буоллар. Билиҥҥитэ кини дьиэтигэр эмтиир эбэтэр улаханнык ыалдьыбыт дьоҥҥо бэйэтэ тиийэр. Улуустар көрдөһөллөрө эмиэ баар. Наадыйар дьон бэйэлэрэ болдьоьон куоракка кэлэн эмтэнэллэр эбит. Инсуллаан саҥарбат, илиилэрэ-атахтара хамсаабат буолбут дьоҥҥо элбэхтик күн-ый буолбутун  ахтар сиэрдээх.  “Биһиги аҕабыт балыыһаҕа сытан, инсуллаан хаалбыта. Дьиктитэ диэн, тута суһал көмө оҥоһуллубакка, уҥа өттө үлэлээбэт буолбута, кыайан саҥарбат этэ. Ыксаабыт дьоннор мастан-оттон тардыһан, көмө көрдөөбүппүт.  Ол сылдьан, дьон сүбэтинэн Валентина Тимофеевнаны булбуппут биһиги быыһанар суолбут этэ. Уон эмтээһин кэннэ аҕабыт атын киһи буолбута. Бастаан аһаҕас дорҕооннору, онтон бүтэйдэри сөпкө таһааран,  саҥарар дьоҕура төннүбүтэ. Уҥа илиитэ хамсыыр болбута. Аҕабыт олоруон баҕарар, сотору уруккутун курдук биһигини хамаандалаан барбытыгар олус үөрбүппүт.  Кэнники бэйэм массаас ылан, олус чэпчээбитим. Валентина Тимофеевна биһиги ыал күммүт-ыйбыт. Истиҥ-иһирэх майгыта, сатабыла барыта киһи санаатын ортотунан. Маннык ураты дьоҕурдаах эмчиккэ, үтүө киһиэхэ түбэһэр – сэдэх”,- диэн  Дьокуускайга олорор Григорьевтар суруйбуттар.

Үөһэ этэн аһарбытым курдук дьон махтала икки халыҥ тэтэрээккэ толору. Томпоттон, Мэҥэ Хаҥаластан, Чурапчыттан, киин куораттан.  Дьон ис сүрэҕиттэн таһааран илиинэн суруйбут тыллара элбэҕи этэллэр. Киһи  истиҥ махталыттан ордук эмчиккэ туох баар үһүнүй. Талбыт суолун чахчыта, соргулааҕа маныаха буоллаҕа.

Валентина Тимофеевна Попова куорат киинигэр бэртээхэй кабинет астан, үлэлээн бардаҕына абыранар киһи  өссө элбэх буолуо этэ.  Сэмэй киһи кимтэн да көрдөспөккө, сүрэҕэ түгу этэринэн дьоҥҥо туһалыы сылдьара олус хайҕаллаах.

Сурунаалбыт ыам ыйын саҥатыгар таҕыста. Мантан сайын Валентина Тимофеевна дойдутугар Ленскэй улууһун  Орто Наахаратыгар уонна төрөөбүт Бэтинчэтигэр эмтээх оту хомуйа барыаҕа. Сиэннэрэ бары эбэлээх эһэлэригэр сайылыы кэлэр оҕолор, эбэлэрин кытта Сахабыт сирин ураты кистэлэҥин, эмтиир-томтуур отторун-отоннорун хомуйсуохтара. Баҕар, удьуордарын утума биир эмит сиэнигэр имнэниэ…

Билигин Валентина Попова бэстэн хайдах эмп оҥостуохха сөбүн туһунан сүбэтин таһаарабыт.

Абыраллаах маспыт – бэс

“Үрдүкү Айыыларбыт киһини айан баран, кини хайдах тыыннаах сылдьыахтааҕын, тугунан аһаан-сиэн, эмтэнэн олоруохтааҕын тэҥҥэ айбыт эбит. Саха киһитэ кэмиттэн кэмигэр дойдутун үүнээйитинэн этин-сиинин ыраастаныахтаах. Унньулҕаннаах уһун, тымныы кыһын устата киһи этэ-сиинэ араас астартан, салгынтан киртийэр. Онон сайын устата айылҕа ууннэрбит отун-маһын хомуйан утах, чэй  оҥостон иһэр  туһалаах. Айылҕа биллибэтинэн киһиэхэ оннук этэн биэрэр. Холобур, сүөһү саас мас хатырыгын, сутукатын сөбүлээн сиир.  Ол аата иһин үөнүн ыраастанар. Онтон биһиги сайын сир аһа ситтэҕинэ, бастаан сиэн баран  хомуйан барабыт дии.  Ол аата,  эппит-сииммит  тиийбэт битэмииннэри ирдиирин толорунабыт.

Сахалар биир саамай абыраллаах маспыт бэс мас буолар. Өбүгэлэрбитин былыр бэс мас үгүстүк  быыһаан- абыраан кэллэҕэ.

Саас, мас сымалаланан турар,  хатырыга үчүгэйдик хоҥнор кэмигэр, бэстэн чараас сутукатын субуйа хастаан ылан, хатаран, чэйгэ эбии кутан иhиэххэ сөп. Маннык чэй киһи иhин-үөhүн ыраастыыр. Биир улахан ньуоска бэс сутукатын 250 г оргуйбут ууга суурайан, 15-20 мүнүүтэ туруора түhэн баран, күҥҥэ хаста даҕаны чэй курдук иhиллэр. Бэс сутуката ис үөнүн таhаарар. Былыр өбүгэлэрбит бэс сутукатын үөрэ оҥостон сииллэрин саныаҕыҥ. Ол эбэтэр ыраастаналлар.

Бэс ыйын саҕаланыытыгар бэс мас сибэккилиир кэмэ саҕаланар. Сибэккитэ нууччалыы “стробилы” дэнэр. Тыһы уонна атыыр диэҥҥэ арахсаллар. Тыһыта хараҥа кыһыллыҥы, оттон атыыра саһархайдыҥы өҥнөөх буолар. Бэспит  сибэккилээн “пыльцатын” көтүтүөн иннинэ атыыр сибэккилэрин сэрэнэн хомуйан, кураанах, тыала суох сиргэ хатараҕын. Икки-ус хонугунан хатан, “пыльцата” арахсар. Оччоҕуна атын иһиккэ сиидэлээн ылаҕын. Ылбыт “пыльцаҕын” мүөккэ буккуйан күҥҥэ биир кыра ньуосканан сиигин.

Эбэтэр уллубут саахарга  буккуйан, уу паарыгар кыратык оргутаҕын уонна кыра ньуоска аҥарынан лимон сумэһинин буккуйаҕын. Уонна ыраас бааҥкаҕа кутан ууруна сылдьан туттаҕын. Кыһын тумуу кэмигэр биирдии кыра ньуосканы күҥҥэ биирдэ сиигин. Бэс “пыльцатын” киһи иммунитетын, сурэҕи, тымыры бөҕөргөтөргө, оһоҕоһу ыраастыырга туттуохха сөп.

Бэс лабаатын саҥа үүнэр төбөтүн бэс ыйын саҕаланыытыгар, сымнаҕас саһархай өҥнөөх эрдэҕинэ хомуйуллар. Саҥа хомуллубут төбөлөрү  хатаран, кыһын тумуу кэмигэр оргутан иьиллэр. Оннук утах тыынар уорганнаргын салахайтан ыраастыыр. Муннуга куттуохха эмиэ сөп. Ону таһынан, хабах ыарыытыгар эмиэ туһалаах. Мин санаабар, саха киhитэ төрөөбүт айылҕатыттан тэйиэ суохтаах. Үүнэр көлүөнэ айылҕа туһатын өйдүөхтээх, кини күүһүн бэйэтигэр иҥэринэн, таптаан улаатыахтаах. Оччоҕуна эрэ сахалар доруобай, уhун уйэлээх буолуохпут”.

Күндү ааҕааччыларбыт, айылҕаттан айдарыылаах эмчит сүбэтин туһаныҥ. Ол-бу омук сириттэн кэлэр оту-маһы атыылаһыахтааҕар бэйэбит төрөөбүт сирбит маһын-отун сатаан туһаҕа таһааран, чэгиэн-чэбдик буолуоҕуҥ. Онуоха Валентина Тимофеевна Попова курдук ымыы буола сылдьар дьонноохпут – дьолбут.

 

Айталина Никифорова

spot_imgspot_img

Сэргээҥ

Аа-дьуо

Киһи олоҕун тэтимэ «сп­ринтер» уон­на «стайер» диэн бөлөх­төргө араа­рыллар. Сп­ринтер диэн уһун тыыннаах, ыраахха диэри өр кэмҥэ кыаҕын эс­пэккэ туруоруммут сору­гун ситиһэр киһи. Оттон...

Билсиҥ, Ырыачай — Айталина Цыпандина

Бүгүҥҥү ыалдьыппыт "Уот Дьулустааҥҥа" биир сүрүн оруолу - Ырыачайы оонньообут Айталина Цыпандина-Винокурова буолар. Айталина, кэпсэтиибитин бастаан бэйэни билиһиннэрииттэн саҕалыахха. Хантан төрүттээххиний, ханна үөрэммиккиний? -- Мин куоракка...

Хобороос оруолун толорбут артыыс кимий?

Эрэннэрбиппит курдук, бүгүн "Уот Дьулустаан" сериалга Хобороос оруолун толорбут Сандаара Федотованы кытта кэпсэтиибитин таһаарабыт. -- Мин Үөһээ Бүлүү улууһун Далыр диэн нэһилиэгиттэн төрүттээхпин. Биэс кыыс...

ХОТУН ЫЛДЬААНАны оонньообут артыыс ким эбитий?

Бу күннэргэ саха дьоно "Уот Дьулустаан" сериалынан олоробут диэтэхпинэ, бука, алҕаһаабатым  буолуо. Кырдьыга даҕаны, ураты, сонун бырайыак үгүс дьон болҕомтотун тарта. Оттон артыыстар чаҕылхай...

Мас ууһа Ким

Дьоруойум Ким Петров маһынан миэбэл оҥоруутунан дьарыктанар. Кини оҕо эрдэҕиттэн ону-маны оҥорор дьоҕурдаах буолан, бу эйгэҕэ түргэнник сыстыбыт. Куоракка көһөн кэлэн баран «ютубка» араас...

Луиза Сокольникова: — 40 киилэни түһэрии туһунан

Чэгиэн 90-с, 2000 сыллардаахха чөл олоҕу уруһуйдаа диэн сорудах кэллэҕинэ оҕолор тугу уруһуйдуур этилэрэй? Табах, арыгы, наркотик куһаҕанын утарар плакат арааһын оҥорорбут. Ким арыгы испэт,...

Сэргэ

Елена Слепцова-Куорсуннаах Сэргэни бастакынан оҥорон туруорбут Эллэй Боотур. Муостаах (ытарҕалаах-кулгаахтаах) ойуулаах сэргэлэри түһүлгэтигэр аспыт, сиэллээх сылгы кулун сэлэтин таппыт. 17-с үйэҕэ бастакынан сэргэни Хатыы диэн...