Любовь Борисованы билбэт сахалыы тыллаах аҕыйах буолуохтаах. Саха киинэтэ дуо, дэттэрбит дьоммутуттан биир чаҕылхайбыт. Киинэ киһи өйүгэр-санаатыгар, кутугар-сүрүгэр дьайыыта улахана биллэр. Көлүөнэ көлүөнэ тус туһунан ииппит, олоххо сирдээбит киинэлэрдээх буолар. Биһиэхэ, саха дьонугар чугас, өйдөнөр киинэлээхпит олус үчүгэй.
Саха киинэтин көтүппэккэ көрө сатыыбын. Олортон дууһам кылын таарыйбыт, кэм кэрдии аастар, умнубакка саныы сылдьар киинэлэрим ааптарынан Любовь Борисова буолар. Ол да иһин кинини кытта кэпсэтиэхпин баҕарбытым быданнаата. Дьэ, тоҕоос көстөн, сурунаалбыт далбар олбоҕор олордон эрэ сэһэргэстим.
– Любовь, эн киинэлэриҥ кэрэни таба көрөргө эрэ буолбакка, Сахабыт сирин айылҕатын, саха тарбаҕар талааннаах ууһун, баай, хомоҕой тыллааҕын, ураты култууралааҕын, үтүө майгылааҕын олус табатык, истиҥник арыйан көрдөрөллөр. Хас биирдии каадырыҥ дойдуга тапталынан толору. Бу курдук киинэни сахалыы итэҕэллээх эрэ киһи устар кыахтаах. Оннук дуо?
– Саха итэҕэллээхпин. Эбээбит үөрэҕэ. Эбээм Борисова Мария Максимовна диэн. Тыа оҕолоро сайыны быһа оттуурбут. Эбээбит сиэннэрин, аймах оҕолорун хомуйан оттотор этэ. От үлэтин бүтэрэн да баран, бөһүөлэккэ Үөһээ Бүлүүгэ киирбэккэ, салгыы сир астыы хааларбыт. Эбээбит кытаанах хамаандатынан сылдьарбыт. Айылҕаны, көтөрү-сүүрэри олус диэн билэрэ. Ас үллэрэригэр “бу эйиэнэ, бу киниэнэ, оттон бу моҕотой киэнэ”, — диэн баран өлүүлээн уурара. Кини илиититтэн араас көтөрдөр куттаммакка аһыыллара. Оннук кини айылҕа киһитэ этэ.
– Эбээҥ тугу үлэлээбитэй?
– Ас астыыр этэ.
– Киһи удьуора элбэҕи билэр. Эн айар талаанын удьуоргуттан буолуохтаах…
– Ийэм Борисова Татьяна Семеновна Үөһээ Бүлүүтээҕи норуот тыйаатырын режиссера. Аҕам Пантелеймон …… Борисов хомус ууһа. Хомуһу эрэ буолбакка, муусука араас инструменнарын оҥорор. “Сэргэ” кэмбинээккэ үлэлиир, онно домбраҕа тиийэ арааһы оҥороллор.
–Ол баар дии. Удьуор утума буоллаҕа. Бииргэ төрөөбүттэриҥ эмиэ айар эйгэҕэ үлэлииллэрэ буолуо.
–Бииргэ төрөөбүттэр төрдүөбүт. Эдьиийим үөрэх тэрилтэтигэр үлэлиир эрээри туох баар тэрээһиннэри бэлэмнээн ыытар, оҕолоругар көстүүмнэри тигэр. Эдьиийбэр “идэлээх төрөппүккүн” диибин. Биир быраатым Саха тэлэбиидэнньэтигэр, иккиһим “Майтонаҕа” үлэлииллэр, иккиэн режиссердар.
– Киинэни оҥорорго анал идэҥ суох…
– Идэбинэн экономиспын. Биһиги көлүөнэ ыччат экэнэмиис эбэтэр юрист идэтин таларбыт. Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан ахсааҥҥа, омук тылыгар үчүгэй этим. Учууталым английскай тылы уонна экэниэмикэни бииргэ үөрэтэргэ “мировая экономика” идэтэ баар диэн сүбэлээбитэ. Инньэ гынан ХИФУ үп-харчы, экэнэмиэкиэ институтугар үөрэммитим. Үөрэхпин бүтэрэн баран алта сыл бааҥҥа үлэлээбитим.
– Ол эрээри, айар дьоҕуруҥ кэйиэлээн, киинэ эйгэтин талбыккын. Бу туһугар хорсун быһыы. Киһи эрэ ылла да, барытын хаалларан, саҥаҕа, тугунан түмүктэнэрэ биллибэт дьыаланы талбат. Буолаары буолан, көҥүл худуоһунньук киэбин кэтии… Баҕа санааҕын толорорго үлэҕин туохтан саҕалаабыккыный?
– Киинэ эйгэтигэр үлэбин, этэргэ дылы, хлопушкаттан саҕалаабытым. Туох баар идэни боруобалаан көрдүм. 2012 сыллаахха Аркадий Новиков айар бөлөҕүн кытта «Тишка Мишка” киинэтигэр үлэлээбитим. Олох сүүрүүнэн сылдьан туох да быраабылата суох устуу, монтажтааһын, кэлин санаатахха, кытаанах хатарыллыы этэ. Ол кэнниттэн “Ньургун против пришельцев” тахсыбатах киинэҕэ үлэ. Онтон араас бырайыактарга ыҥыран барбыттара. “Айыы уолугар” режиссер көмөлөһөөччүтүнэн үлэлээбитим. Манна бастаан улахан хамаанданы дьаһайар буолбутум.
– Киинэнэн “ыалдьыыҥ” хаһан саҕаламмытай?
– Оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан “киноман” диэн хос ааттаах этим. Ол саҕана киинэлэрбит үчүгэйдэрэ да бэрт этэ. 80-90-ус сылларга Голливудка ааптардар киинэлэрэ тахсар буолбуттара. Бэл диэтэр “Терминатор” киинэ толкуйдатар ис хоһоонноох. Билигин ол киинэлэр “копиркалара” тахсаллар дии саныыбын. Эдэр ыччат, баҕар, ону ылыныа суоҕа, урут от кытта ордук чээлэй күөх этэ диэхтэрин сөп. Ол гынан баран, ырытан көрдөххө, оннук. Бастакы ханаалга кытта үчүгэй киинэлэр көстөллөр этэ. “Ночной дозор”, “Гибель империи”, онтон да атыттар. Ааптардар оҥорор киинэлэрэ. Киинэлэри сөбүлээн көрүүм, ырытыым үлэбэр туһалыыр.
– Саха киинэтэ кэлин күүскэ сайынна. Аан дойдуга, этэргэ дылы, хаардыы хааман киирдэ. Ол кистэлэҥэ туохханый?
– Буолуохтаах буолла. Саха киинэтэ видеокамера үөдүйүөҕүттэн тахсыбыта. Сэмэн Ермолаев, Эллэй Иванов устубут киинэлэрин көрөн улааппыт көлүөнэбит. “Сайылык”, “Сэттээх сир”, “Мааппа”… Тоҕуһуонуска видеокамера, икки тыһыынчаҕа цифровой камера тахсан, олус элбэх киинэ уһуллар буолбута. Оччолорго киинэ тыйаатырдарыгар сүүрбэлии киинэ тахсара. Ол кэннэ элбэх ахсаантан хаачыстыбаҕа барбыппыт.
– “Кэрэни көрбүт” киинэ чахчы табыллыбыт киинэ. Саха дьоно бары чугастык ылыммыт, саха буоларбытынан киэн туттуммут киинэбит. Ханна эрэ интернет ситимигэр аахпыт устуоруйаҕын бу курдук сайыннаран, бүтүн улахан киинэ оҥорон таһаарыы диэн улахан үлэттэн тахсарын өйдүүбүт. Бу киинэҥ ситиһиитин кистэлэҥэ туохханый?
– Үлэҕэ ылсыахпыттан хайдах эрэ сиэттэриилээх курдук сатанан барбыта. Үчүгэй бырайыакка итинник буолар. Наадыйа сылдьар иһитиннэриилэр, сонунннар, матырыйааллар дьиктитик түбэһэ түһэн испиттэрэ. Былааннааммын, булан кэпсэппит киһи дии саныы сылдьыбыт киһибин Дьяконовы уулуссаҕа соһуччу көрсө түһүүттэн саҕалаан, музейга наадалаах экспонаттар тута харахха түбэһэ түһэллэригэр тиийэ. Историческай киинэ буолан, бастаан элбэх матырыйаалы үөрэтиэххэ наада. Холобура, “Холодное золото” киинэни устарбытыгар Павлов баандатын туһунан, гражданскай сэрии тематын эмиэ үчүгэйдик үөрэппиппит. Онтон сынньаныахха наада. Үөрэппит матырыйаалгар үүт үкчү олоҕуран оҥордоххуна соччото суох буолар. Үөрэтэн-үөрэтэн баран суруйбут бастакы сценарийгын быраҕан кэбиһиэххэ наада. Умна түһэн баран саҥа хараххынан көрөн, оҥорон бардаххына киинэҥ тутулугар барыта сытан хаалар. Кистэлэҥэ онно сытар. Попов туһунан аахпыт поһум саҕаланыыта эрэ буоллаҕа дии. Ол кэннэ дьэ улахан үлэтэ саҕаланнаҕа. Киинэ бастакы барыйаана гражданскай сэриигэ дылы этэ.
– Бэйэҥ баһылаабыт идэҥ диэтэххэ, чахчы бары өттүнэн сиппит-хоппут, итэҕэтиилээх киинэлэри оҥороҕун. Биир киһи холугар элбэх үлэни толороҕун. Продюсердыыгын, сценарий суруйаҕын уонна режиссергун. Дьиҥэр, бу тус туһунан идэлэр буоллаҕа дии…
– Оннук. Киинэҕин толору бу курдук буолуохтаах диэн билэр буоллаххына, оҥороҕун. Сценарист диэн олох туспа идэ. Холобура, киинэ уһуллан баран туга эрэ сатамматах курдук буолар. Ырытан көрдөххүнэ, дырамаатыгар сыыһалаах, сценарийа ханан эрэ аһара уһаабыт буолар, ону көннөрөн биэрдэххинэ киинэ уларыйа түһэр. Сценарийы ырытарга үөрэнэҕин. Биһиги ХИФУ-га “Кино и литература в циркумполярном регионе” диэн идэҕэ магистратураҕа үөрэммиппит. Ковид саҕана этэ. Биһигини киинэ индустриятыгар биллэр-көстөр, бөдөҥ идэлээх дьон үөрэппиттэрэ табыллыыбытынан буолбута. Кирилл Разлогов, бөдөҥ киинэ кириитигэ үөрэппитэ. Кини тус баай уопутун кытта үллэстибитэ. Сценарийы хайдах сөпкө суруйарга Инна Исмаилова үөрэппитэ. Ковид турбутугар олохпутугар “зуум” киирбитэ. Инньэ гынан, тутан олорон күн аайы кэпсэтэрбит. Наһаа үчүгэй этэ.
– Эмиэ “Кэрэни көрбүккэ” эргиллэн кэлиэххэ. Бу курдук үтүө, сырдык киинэ бу кэмҥэ социологтар этэллэрин курдук “кэмигэр ытта”. Тоҕо?
– Дьон туохха наадыйарын биэрдэҕэ буолуо. Барыта олус үчүгэй, үүт тураан олоххо маннык кыһалҕа баар диэн устуохха сөп. Оттон билигин онто да суох үгүс кыһалҕа бүрүүкээн турдаҕына дьоҥҥо үтүөнү, сырдыгы биэрэҕин.
– Мин эйигин оннук мөкү дьайыылаах киинэни устуо да дии санаабаппын…
– Араас буолуон сөп. Холобурга, “Холодное золото” хабыр киинэ. Ис хоһооно оннук. Көмүс туһугар кыргыһан кэбиһэллэр.
Аан дойдуга дьон ирдэбилэ биир. “Мин үрдүбүнэн күн киирбэт” киинэбит аан дойдуну кэрийбитэ. Дьон астыммытын биллэрбитэ. Кытайга биир кыыс эһээтин санаан, ытаабыт. Германияҕа биир киинэ кириитигэ биир да маата, күүһүнэн өттөйүүтэ суох киинэни устуохха сөп эбит диэбитэ. “Кэрэни көрбүккэ” бобуу-хаайыы мэһэйдээн, былааннаммытын курдук элбэх бэстибээлгэ кыттыбата.
– Эн үлэтэ суох олорбот буолуохтааххын. Билигин ханнык бырайыакка үлэлии сылдьаҕын?
– Документальнай киинэ уста сылдьабыт. “Кэрэни көрбүт” салгыыта. Сүрүн дьоруой археолог, этнограф кыыс Александра Прокопьева үлэтин туһунан. Кини булумньутун тула үлэ, ол салгыы дьоҥҥо тиийиитэ. Хантан иистэнньэҥнэр таҥастарын моһуонун ылалларый, уустар киэргэллэри айалларый? Ол өбүгэбит үлэтиттэн, билиититтэн, олоҕуттан сэдиптээх диэн.
– Харахпар оҥорон көрдүм. Саха толору, кэрэ олоҕун тыына билиннэ. Айар үлэҕэр сакааһы ылаҕын дуу?
– Сакааска үлэлээбэппин, тугу баҕарбыппын, санаа киирдэҕинэ үлэлиибин.
– Абыраммыт киһигин дии.
– (Мичээрдиир -А.Н.) Чахчыта, айар үлэм наһаа үчүгэй. “Сахафильмҥа” үлэлиибин. Киинэҕэ үлэлээччилэртэн гороскобунан элбэх водолей баар. Саамай көҥүл бэлиэ. Олунньуга төрөөбүт күммүтүнэн эҕэрдэлэһии элбэх буолар.
– Ол эрээри, продюсер, режиссер киһи киинэҕэр бэйэҥ толору эппиэтинэһи сүгэр буоллаҕыҥ дии. Оннук үөһэнэн сылдьар айар үлэһит буолбатаҕыҥ биллэр.
– Биллэн турар, оннук. Айар үлэ сыраны-сылбаны эрэйэр. Туох да омуна суох түүннэри-күнүстэри үлэлиигин. Киинэни устуу диэн хамаанда үлэтэ. Үчүгэй хамаанда барытын быһаарар. Саамай тутаах дьонуҥ туруорааччы оператор, туруорааччы худуоһунньук, кинилэр бэйэлэрэ хамаандалаах буолаллар. Киинэбитин биир ый устуохпутун сөп, ол оннугар бэлэмнэнии үлэтэ уһун буолар. Ол саамай уустуга. Мин бэлэмнэниигэ улахан болҕомтону уурабын, кытаанах хонтуруол, бэрэбиэркэ наада. Уһуллар сирэ, мала-сала, көстүүтэ, таҥас-сап бүтүннүүтэ бэлэм буоллаҕына биирдэ киинэ уһулларыгар чэпчэки буолар. Киинэ устаргар массовканы киллэрэн туран сүүстэн тахса киһини салайаҕын. Аны дьоҥҥо харчы төлүөххэ наада. Бюджет уустук. Араас федеральнай күрэхтэргэ кыттан, хоттоххуна үп-харчы булаҕын. “Кэрэни көрбүтү” оннук устубуппут.
– Киинэни устуу, кырдьык, олус уустук үлэ. Биһиэхэ киинэни таһааран, уһун соннонуохха сөп дуо?
– Саха сиригэр хамнас кыра. Биһиги бары идея туһугар үлэлиибит. Манна харчыны батыспыт суох. Харчы диэбиттэр Москваҕа бараллар. Ол гынан баран, онно кулут буолаллар. Манна аат-суол, онно харчы. Ону дьүөрэлиир уустук. Миэхэ Москваҕа үлэлээ диэн этиилэр киирээччилэр. Ону билбэт матырыйаалбын хайдах устуохпунуй диэн аккаастанааччыбын. Саха сириттэн атын дойдуга кыайан уһуннук олорбоппун. Икки нэдиэлэ буолан баран, дойдубун ахтан барабын, тугум эрэ тиийбэт курдук буолар. Дьиэбэр кэллим да “һуу” диибин. Буор куппут манна иитиллэр. Дойдуларын кытта оннук ситимэ суох дьон дьоло суохтар дии саныыбын. Көс да көс буолаллар, тас материальнай сыаннаһы өрө тутан. Сир диэн духуобунай ситиммит буоллаҕа дии.
– Эн сынньалаҥыҥ хайдаҕый?
– Төлөппүөнү арааран баран даачабар оҕуруот аһын, сибэкки, мас арааһын үүннэрэбин. Ол мин саамай сөбүлүүр дьарыгым. Үлэттэн сынньатар, аралдьытар, күүс биэрэр.
– Учууталым диэн кими аатыаҥ этэй?
– Бэйэм үөрэммит буоламмыт бииргэ үлэлээбит дьонум бары учууталларым. Элбэхтик алтыһан бииргэ үлэлээбит дьоммуттан Сэмэн Аманатовтан, Саргылаана Скрябинаттан, Дария Дмитриеваттан, Моисей Кобяковтан элбэххэ үөрэммитим.
– Саха көрөөччүтүн хайдах сыаналыаҥ этэй?
– Кэрэҕэ аһаҕастар. Тыйыс айылҕалаах буолан, кыраттан астынабыт. Уһун тымныы кыһын кэннэ саас кэлэн, күөххэ үктэниибит туспа бөлүсүөппүйэ. Айылҕабыт өй-санаа, кут-сүр, култуура сайдарыгар төһүү күүс буолар, ону кытта тыйыс тымныыбыт бэрээдэктиир.
– Дьон санаатын төһө ылынаҕыный?
– Продюсер быһыытынан дьон санаатын истэбин. Кириитикэ оруннаах буоллаҕына ылынабын. Бу ырытыы биир көрүҥэ. Саха киинэтэ көрөөччүгэ чугас. Режиссер көрөөччүтүн кытта кэпсэтэ олорор курдук. Онон биһиэхэ судургу. Дьоммут тугу баҕаралларын, хайдах-туох санаалаахтарын билэбит. Мин дьону иитэ-үөрэтэ сатаабаппын, көннөрү кэпсэтэбин.
–Дьолу хайдах ылынаҕыный?
– Кэрэни көрбүт диэн. Киһи олоххо кэрэни таба көрүөхтээх. Олоххо сырдык да, хараҥа да баар. Онтон тугун талан көрөргүн бэйэҥ билэҕин. Мин кэрэни талабын.
— Любовь, кэпсэтииҥ иһин махтанабын!
Айталина НИКИФОРОВА.
