2021 СЫЛ ОЛУННЬУ 15 КҮНЭ. Бу күн Кира эбиэккэ диэри үлэлээн баран, дьиэтигэр кэлэн остуол хотойорунан ас арааһын астаабыта, дьиэтин олоччу сууйбута-тараабыта уонна өтүүгү туппатаҕа ырааппыт бэйэтэ таҥас бөҕөтүн өтүүктээбитэ. Ол күн сарсыныгар киэһэ аҕыс чааска диэри үлэлиэхтээх этэ. Инньэ гынан, дьоно күн устата тот сылдьалларын хааччыйаары, бэйэтэ уһун унньуктаах үлэ кэнниттэн ыраас дьиэҕэ-уокка кэлээри түбүгүрбүтэ. Ким билиэ баарай, Дьылҕа Хаан ыйааҕа сарсыҥҥы күнү атыннык түстээбитин, үлэтигэр да тиэрдибэккэ, икки ый курдук балыыһа “олохтооҕо” оҥорбутун…
Дьоруойум Кира Иванова диэн Таатта үрэххэ чомполонон улааппыт, отутун саҥа ааһан эрэр эдэркээн кыыс-дьахтар. Кини культуролог үөрэхтээх, оһоллонуор диэри доруобуйаларыгар хааччахтаах оҕолору үөрэтэр оскуолаҕа учууталынан үлэлээбит,
кэргэннээх, оҕолоох.
2021 сыл олунньу 16 күнэ. Кира: “Дьылҕа Хаан ыйааҕа диэн, кырдьык, баар эбит. Оһоллонуом эрэ иннинэ куһаҕан баҕайытык утуйар, наһаа ынырык түүллэри көрөр буолбутум. Бу күн үүнэр түүнүгэр түһээтэхпинэ, арай, аҕабын кытта ханна эрэ айаннаан иһэбит, саха быһахтаахпыт уонна киһи бөҕөтүн өлөртүүбүт диибин. Тураат да, аҕабар кэпсээбиппэр: “Ол аата дьон ыарыытын өлөртөөтөхпүт дии. Оттон саха быһаҕа уол оҕо сүрэ…”, – диэн санаабын көтөхпүтэ. Ол эрэн, бу күн хара сарсыардаттан дьикти баҕайы турукка сылдьыбытым. Дьиэбиттэн тахсаары турдахпына, “Баһаалыста, барыма, бүгүн дьиэҕэр олор…” диэбит курдук, туох эрэ тардар, тутар этэ. Оннук туруктаах массыынабар тахсан өр баҕайы олорбутум. Таарыччы поликлиникаҕа сылдьан анаалыс туттаран баран, үлэбэр тиийиэхтээх этим. Хайыахпыный, айаннаатаҕым дии«.
Кира кэпсиирин истэ олорон: “Арай, тута үлэтигэр айаннаабыта буоллар…?”, – эҥин диэммин арааһы эргитэ санаатым. Ол эрэн, быа-туһах диэбиккэ дылы, ыйааҕа оннук буолаахтыа. Дьоруойум төһө да бэйэтин буруйдаатар, тыыннаах
хаалбытыгар, утары испит массыына дьоно эмиэ этэҥҥэ буолбуттарыгар Үрдүкү Айыыларыгар махтанар.
…ХААМАН КИИРБИТИМ, СЫТАН ТАХСЫБЫТЫМ
Ол күнтэн Кираҕа, дьэ, дьиҥнээх “охсуһуу” саҕаламмыта. Билигин олорор буолбута – кини саамай улахан кыайыыта. Ол туһугар эмтэнии бөҕөтүн ааста, өссө да иннигэр турдаҕа. Быйыл атахтарын тутар аналлаах аппараат биэрэннэр, дьиэтин иһигэр торуоскалаах сылдьан аһын астыыр, дьиэтин-уотун хомуйар, оннооҕор сыылла сылдьан муостатын сууйар эбит. Бу буоллаҕа, эрдээх санаа, эрэл уонна дьон тэҥэ олоххо тардыһыы күүһэ.
КИРА: “Төһө да күүстээх эчэйии буолбутун иһин, быраастар: “Сыыйа-баайа хаамар буолуоҥ, атаххар туруоҥ”, – дииллэр. Инньэ гынан, санаабын түһэрбэппин. Мөкүтүк да буоллар, син биир хаамар буолуом диэммин эрэнэбин. Ол туһугар күн аайы тура, хаама сатыыбын. Дьиэ-уот күннээҕи түбүгүн барытын бэйэм оҥорорго кыһаллабын. Дьиҥэр, саахалланан баран өйбүн сүтэрэн ыла-ыла, массыынам тула сүүрэкэлии сылдьыбытым ээ. Киһи “шок” ыллаҕына оннук буолар эбит. Дьону дэҥнээтим диэммин наһаа аймаммытым. Онтон, дьэ, илиим-атаҕым утуйан киирэн барбыта. Суһал көмө быраастара: “Хомурҕаҥҥын тоһуппуккун…”, – диэбиттэрэ уонна ыарыыны уҕарытар
укуол биэрэн баран, илиибин бүтүннүү кэлгийэн кэбиспиттэрэ. Ол курдук, өйбүн сүтэрэ-сүтэрэбин балыыһаҕа хааман киирбитим. Онно сыттахпына, илиим-атаҕым утуйара син биир ааспатаҕа. Кэлиy төрүт да хатан хаалбыт курдук буолбуттара. Хамсата сатаатахпына, олох истибэттэр этэ. Онтон сылтаан дэлби куттанан, уолуйан киирэн барбытым. Ону быраастар: “Аһара өр сытаҥҥын утуйаллар, үчүгэй буолуохтара”, – диэн уоскуппуттара. Онон, икки ыйынан биирдэ кэтэхпиттэн өттүкпэр диэри ыбылы гипсэлээх “мумия” курдук сытан тахсыбытым”.
БЭРИНЭР САНААМ СУОХ
Оччолорго туруупканан эрэ аһыыр киһини тапталлаах кэргэнэ, төрөппүттэрэ, бииргэ төрөөбүттэрэ, дьүөгэлэрэ түүннэри-күнүстэри бүөбэйдээннэр, билигин Кира бэйэтин дьаһанар, кимиэхэ да адаҕа буолбат.
КИРА: “Оннук сайын устата ип-итиигэ гипсэлээх сыппытым. Онтубун атырдьах ыйыгар биирдэ устубуттара. Ол кэнниттэн син бэттэх кэлэммин олорор, ньуосканы тутан аһыыр, чааскыттан уу иһэр буолбутум. Онтон Владивосток куоракка бастакы реабилитациябын ааспытым. Онно оронтон кэлээскэҕэ олорорго, сиспин тутарга уонна да атын албастарга үөрэммитим. Ити курдук, “бастакы хардыыларбын” Японскай муора кытылыгар оҥорбутум. Онтон сэтинньигэ Зоя Николаевна Горохова – Айнаара диэн эмчити кытта билсэммин, кини илбийэн, имэрийэн-томоруйан эмтээбитин кэннэ атаҕым
кыратык да буоллар билэр, тарбахтара хамсыыр буолбуттара. Оннооҕор үчүгэйдик тахсан киирэр буолбутум. Онон, Зоя Николаевнаҕа махталым муҥура суох. Ити курдук, кимтэн да тутулуга суох бэйэм хаамар буолуом, олох бэриниэм суоҕа”.
ИННИБИТТЭН-КЭННИБИТТЭН ӨЙҮҮР ДЬОНУМ – ДЬИЭ КЭРГЭНИМ
“Ойуурдаах куобах охтубат, дьонноох киһи тутайбат” диэн өбүгэлэрбит мээнэҕэ эппэтэх буолуохтаахтар. Бу орто дойдуга ийэлээх, аҕалаах, дьиэ кэргэннээх буолар-тан ордук дьол суоҕа буолуо. Дьоруойум күн сирин көрдөрбүт күндү төрөппүттэригэр ортоку оҕолоро буолар. Бииргэ төрөөбүт убайдаах уонна балтылаах. Таптыыр, таптатар кэргэннээх, уол оҕолоох.
КИРА: “Саамай көрөр-харайар киһим кэргэним буоллаҕа дии. Балыыһаларынан илдьэ сылдьар, ыйы-ыйдаан эмтэнэрбэр тэҥҥэ киирсэр. Атахпар турарым туһугар сүүрэр-көтөр, үлэлиир. Сорох эр дьон оннугу тулуйуохтара суоҕа этэ дии саныыбын. Кэргэним ыраах айан үлэһитэ. Кини суох кэмигэр төрөппүттэрим, балтым уонна дьүөгэлэрим күүс-көмө буолаллар. Уолум эмиэ илии, атах буолан абырыыр. Оҕом барахсан эмискэ баҕайы улаатан хаалла. Ол сыл иккис эрэ кылааска үөрэнэр этэ. Оһоллонор күммэр киэһэ үөрэҕин кэнниттэн ылыахтаах этим. Уонна, олох да икки ыйынан биирдэ көрүс-
тэхпит дии. Саамай улахан охсууну оҕом ылбыт буолуохтаах. Билигин алтыс кылааска үөрэнэр, ийэтин туһугар наһаа кыһаллар, санаарҕыыр. Эмпин-томпун ыллардахпына, сөрү-сөп атыылаһан аҕалбыт буолааччы. Оттон кыргыттарым уочаратынан кэлэн аралдьыталлар, сонуннарын кэпсээн сэргэхситэллэр, таһырдьа таһааран күүлэйдэтэллэр. Дьүөгэлэрбин кытта кафеҕа олорон ирэ-хоро кэпсэтэрбитин олус сөбүлүүбүн. Балыыһаттан дьүөгэм Даша ийэбинээн таһаарбыттара. Ол кэмҥэ кэргэним уонна аҕам айаҥҥа сылдьаллар этэ. Ону таһынан, үөрэппит оҕолорум, кинилэр төрөп-
пүттэрэ куруук билсэ олороллоруттан үөрэбин, үлэбин наһаа суохтуубун”.
ДЬОН АҺЫНАРЫН СӨБҮЛЭЭБЭППИН
Кира дьон-сэргэ ортотугар кэлээскэҕэ олорон, ааспыт сайынтан саҥа сылдьар буолан эрэр. Ол иннинэ дьон аһына көрөрүн төрүт сөбүлээбэт, абааһы көрөр, кыбыстар этэ. “Бу кыыс барахсан…”, – эҥин диэтэхтэринэ, төттөрүтүн бардамнык хоруйдуур буо-лара. Оттон билигин онно улаханнык наадыйбат, “С кем не бывает…”, – диэн кэбэҕэс баҕайытык хоруйдаан кэбиһэр.
КИРА: “Оҕобун кытта ордук “Азия” уонна “Ураһа Мол” атыы кииннэригэр сөбүлээн сылдьабыт. Баларга киэҥ-куоҥ лифт уонна пандус баар. Үлэһиттэри көмөҕө ыҥыр- дахха тута сүүрэн кэлэллэр. Ол эрэн, сорох кииннэргэ маннык буолбатаҕа хомотор. Холобур, бу соторутааҕыта “Айсберга” киирэн иһэммин, харабылтан: “Баһаалыста, көмөлөһүөҥ дуо?” диэбиппэр: “Я чё, тебе носильщик что ли или ухаживающий за инвалидом?”, – диэн соһуппута. Онтон наһаа хомойбутум, олох ытыы сыспытым уонна
ол диэки үктэнэ иликпин. Саха сиригэр, атын куораттарга курдук, доруобуйаларыгар хааччахтаах дьону көрө үөрэнэ иликтэр эбит. Сорохтор “инопланетянин” сылдьарын курдук көрөөччүлэр, инбэлиит буоллуҥ да, дьиэҕэ олоруохтааҕыҥ курдук саныыллар. Оттон атын улахан куораттарга мин курдук дьон төһө баҕарар холкутук сылдьаллар. Кыралыын, улаханныын биир тыла суох ааны арыйан, сабан көмөлөһөллөр. Манна даҕатан, “Доступная среда” туһунан этиэхпин баҕарабын, кырдьык, улахан кыһалҕа эбит. Арыаллыыр киһитэ суох буоллаххына, ханна да ырааппаккын”.
КҮҮСТЭЭХ САНАА КӨҔҮЛҮҮР
Дьоруойум олох араас очурдарыгар түбэһэн баран күүстээх санаанан кынаттанан, бүдүрүйбэккэ, бэйэлэрин суолларын булбут, өссө ордук буолбут дьон туһунан ааҕарын, киинэлэри көрөрүн сөбүлүүр. Онтон көҕүйэн өссө күүһүрбүккэ, эрэл санаата улааппыкка дылы буолар.
КИРА: “Социальнай ситимҥэ доруобуйаларыгар хааччахтаах дьон бөлөхтөрүгэр киирэ сылдьыбытым да, өр буолбатаҕым, тахсыбытым. Тоҕо диэтэххэ, сорохтор: “Көрөр-истэр дьонноохпут…”, – диэн үчүгэй буоларга таласпаттар даҕаны этэ. Тус бэйэм сүрэҕэлдьээри эҥин гыннахпына: “Эмиэ олорон хаалаары гынныҥ, бар оҥор!”, –диэммин бэйэм-бэйэбин мөҕүттэбин. Биллэн турар, хараастар түгэннэр баар буолааччылар. Билигин даҕаны: “Туох аньыыбар-харабар маннык буоллум?”, – диэммин санааччыбын. Ол эрэн, кыл түгэнигэр эрэ оннук санаалар киирэн ылаллар. Арай, урут алтыспыт дьоммуттан саамай бэриниилээх доҕотторум эрэ хааллылар. Үчүгэй эрдэххэ киһи барыта табаарыс курдук, оттон маннык түгэҥҥэ, дьэ, дьиҥ сирэй-
дэрэ көстөр эбит. Билигин “Хайдаххыный, туоххунуй…?” да диэн суруйдахтарына, наһаа үөрэбин».
ДОРУОБАЙ БУОЛУҤ!
Кира кэргэнэ хас эмэ хонукка айаҥҥа бардаҕына, уолунаан бэйэлэрэ эрэ хаалаллар. Төрөппүттэрэ куоракка олорор буоланнар, киирэ-тахса сылдьаллар. Онон бэйэтин көрүнэр буолбутуттан олус үөрэр.
КИРА: “Бу атахпар кэтэ сылдьар аппараатым таһынан электрическай кэлээскэ биэрэннэр абыраатылар. Түгэнинэн туһанан, реабилитациялана барарбар күүс-көмө буолбут сахам дьонугар улахан махталбын тиэрдэбин. Билигин хаһыытыыр харчылаах эрэ киһи өрүттэр кэмэ кэллэ. Эмп-том, араас аппарааттар сыаналара олус ыарахан. Мин төһө кыалларынан атын куораттарга эмтэнэ бара сатыыбын. Ону таһынан, тапталлаах кэргэммэр, төрөппүттэрбитигэр, бииргэ төрөөбүттэрбэр, аймахтарбар, дьүөгэлэрбэр, бииргэ үлэлээбит кэллиэгэлэрбэр муҥура суох махтанабын. Эһиги өйө-бүлгүтүнэн хайаан даҕаны атахпар туруоҕум! Ону таһынан, саахалга утары харсыспыт массыына хаһаайыныгар махтаныахпын баҕарабын. Кини миигин буруйдаан сирэй харах анньыбатаҕа, толук көрдөөбөтөҕө. Хата, хойукка диэри билсэ сылдьыбыта үөрдэр”.
Дьоруойум: “Оҕо эрдэхпиттэн туохха барытыгар олус көхтөөх этим”, – диэн кэпсээбитэ. Оһоллонуор диэри биир тэрилтэҕэ үс дуоһунаска үлэлии сылдьыбыт. Билигин даҕаны быар куустан баран олорбот, дьүөгэтин солуонугар администраторынан үлэлиир. Түмүккэ Кираҕа, саамай улахан ыра санаата туоларыгар, бэйэтигэр уонна бар дьонугар этэҥҥэ буолууну баҕарабын.
Венера Охлопкова, Юлия Пестрякова түһэриилэрэ
