Сэрии сылларыгар тыылга төһүү үлэһит күүһүнэн эр дьон оннугар дьахталлар хаалбыттара. Салайааччыттан саҕалаан дьиэ хаһаайкатыгар тиийэ бары ийэлэр, эдэр кыргыттар, оҕолор алдьархай ааҥнаабытын, дойду сэрии иэдээнигэр үктэнэн олорорун өйдөөн, эр киһи үлэтэ диэн аахсыбакка, кыайбаттарын да кыайа сатаан харса суох үлэлээн Улуу Кыайыыны уһансыбыттара.
СӨ Национальнай архыыбын докумуоннарыгар “Саха сирин бастыҥтан бастыҥ үлэһит дьахталлара” диэн 1945 сыллаахха суруллубут, сэрии ыарахан сылларыгар тыылга дьахталлар үлэлэрин көрдөрөр баартыйа обкуомун пропагандаҕа салаатын ыспараапкатын ылан көрүөххэ. Сэрии сылларыгар Саха сирин үрдүнэн дьахталлар истэриттэн олохтоох сэбиэт бэрэссэдээтэллэринэн 67, кинилэр көмөлөһөөччүлэринэн 67, олохтоох сэбиэт сэкэрэтээрдэринэн 265, колхуос бэрэссэдээтэллэринэн 52 уонна онтон атын салайар үлэлэргэ 2397 дьахтар үлэлээбитэ. Саамай үчүгэй үлэлээхтэринэн Бүлүүттэн Бөкчөҥө нэһилиэгин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Федорова Евдокия Никитична ааттаммыта. Биэс эрэ кылаас үөрэхтээх Евдокия Никитична 1940 сылтан нэһилиэгэр сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн үлэлиэҕиттэн, нэһилиэк бары колхуостара тахсыылаахтык үлэлээбиттэр: 1941-1945 сылларга сүөһү төрүөҕүн 475 төбө, сылгы 215 төбө, 70,6 га сиргэ ыһыы ыһылларын, 8,14 га сиргэ оҕуруот аһын олордору ситиспиттэр. 1944 с. биирдии гектартан 8,77 туораахтаах култуураны ылары ситиспиттэр. Атын үчүгэй үлэлээх бэрэссэдээтэлинэн ааттаммыт Тулагы-Киллэм нэһилиэгин Сталин аатынан колхуос бэрэссэдээтэлэ, баартыйа чилиэнэ, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьокутаата, 1943 сылтан колхуос бэрэссэдээтэлинэн ананан үлэлиир Увровская Елена Михайловна буолар.
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн араас таһымнаах үөрэх салаатыгар 2882 учуутал үлэлиириттэн 1666 дьахтар эбит. Бастыҥтан бастыҥнар: Дьокуускайтан учууталлар Ленин уордьаннаах Богданова Пелагея Фоминична, Үлэҕэ үтүөлэрин иһин мэтээллээхтэр Попова Мария Яковлевна, Соловьева Надежда Дмитриевна, Шишлянникова Анастасия Ивановна, Өлүөхүмэттэн алын кылаас учуутала Үлэ кыһыл бэлиэтэ уордьаннаах Харькова Елена Филатовна, Алдантан Бессеневич Надежда Николаевна.
Доруобуйа харыстабылыгар үлэлиир 319 быраастан дьахтарын ахсаана 233 киһи, орто сүһүөх мэдэссиинэ үлэһитин дьахталларын ахсаана – 1608. Дьон махталын ылбыт быраастар ааттара: Дьокуускайдааҕы тубдиспансер бырааһа Раден Валерия Александровна, Наркомпросздрав оҕолору эмтиир профилакторийын бырааһа Афанасьева Надежда Петровна, өрөспүүбүлүкэ кожвендиспансерын бырааһа Скрябина Надежда Владимировна.
Култура эйгэтигэр Саха судаарыстыбаннай драматическай тыйаатырын артыыскалара Слепцова Дария Даниловна, Слепцова Матрена Васильевна тахсыылаах үлэлэрэ бэлиэтэммит. Норуот ырыаһыта Иванова Екатерина “Баһылай Манчаары” диэн тойугу уонна да атын патриотическай хабааннаах ырыалары айан норуот уостан түспэт ырыаларынан буолбут.
Көмүс уонна таас хостооһунун курдук ыарахан үлэҕэ дьахталлар сэриигэ барбыт кэргэттэрин оннугар шахтер, откатчица, геодезист-тиэхиньик, о.д .а араас идэлэргэ үөрэнэн баһылаабыттар. Дьугдьуур көмүһү хостуур учаастагар 1942 сылга 441, 1943 сылга – 532, 1944-45 сылларга – 700 дьахтар үөрэммит. Дьугдьуурга саамай үчүгэй үлэлээҕинэн Ольга Плахина, Александра Огурцова биригээдэлэрэ ааттаммыт. Якутзолото трест Алданнааҕы “Саха сирин Киин ситэриилээх кэмитиэтэ” учаастагар сэриигэ барбыт кэргэнин солбуйбут биригэдьиир дьахтар Отрадных 16 киһилээх дьахтар биригээдэтин салайан үлэлэтэн былаанын ый аайы аһара толорор эбит.
Ленскэйдээҕи мас собуотугар 70 бырыһыана дьахтар үлэлиирэ. Бастыҥ мас кэрдээччилэринэн немкалар Каргу, Клаус уонна Кириянова нуормаларын аһара толороллор эбит.
Кэмпэндээйигэ туус хостооһунугар Аммосова Анна Орловна сэрии эрэ иннинэ туус хостооһунун идэтин түргэнник баһылаан үрдүк таһаарыылаах үлэтинэн ССРС Нарком пищепромын өйдөбүнньүк бэлиэтинэн наҕараадаламмыт.
Булчут идэтин баһылаабыт хорсун байанайдаах булчуттар ааттара: Орто Халыматтан Е.И. Кондакова, Ленскэйтэн А.А. Попова, Намтан К.П. Дяглева. Попова Аксиния Авдеевна 1944 сыл төрдүс кыбаарталыгар 5620 солк. суумалаах түүлээҕи бултаан судаарыстыбаҕа туттарбыт.
Сэрии сылларыгар тыа сиригэр ас-таҥас кырыымчыгын аахсыбакка колхуостарга үлэ күөстүү оргуйара. Ол курдук, Мэҥэ Хаҥалас Иккис Тыыллыма нэһилиэгин Сталин аатынан колхуос ыанньыксыта 70 саастаах Никифорова Аграфена Герасимовнаулахан ытыктабылынан туһанар эбит. 15 сыл пиэрмэҕэ үлэлээбитин тухары 152 ньирэйи көрөн-харайан, улаатыннаран колхуоһугар туттарбыт. 1944 сылга тоҕус сыһыарыллыбыт ынаҕыттан тоҕус ньирэйи ылбыт уонна хас биирдии саха ынаҕыттан ортотунан 1198 лиитэрэ үүтү ыыры ситиспит. Кини ССРС Наркомземын ыйааҕынан “Социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа” уонна Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин уурааҕынан “Саха АССР 15 сыла” үбүлүөйдээх бэлиэнэн наҕараадаламмыт. Уус Алдан оройуонун Бэйдиҥэ артыалын ыанньыксыта Говорова Мария Михайловна үлэлээбитэ 10 сыл буолбут. Ол тухары 100 ньирэйи көрөн улаатыннаран колхуоһугар туттарбыт. 1945 сылга хас биирдии ынаҕыттан 2622 лиитэрэ үүтү ыыры ситиспит.
Орджоникидзевскай оройуонун Серго Орджоникидзе аатынан колхуос оҕуруотчуттарын биригээдэтин биригэдьиирэ Ефимова Анна Ивановна аата өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллэрэ. “Ефимовка” диэн кэлин ааттаммыт саҥа сорт хаппыыстаны айан 1943 сылга хас биирдии гектартан 337 центнеры үүннэрбит. Кини өссө сэрии иннинэ 1940 с Бүтүн Сойуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын быыстапкатыгар кыттан мэтээлинэн наҕараадаламмыта. 11 оҕолоох Дьоруой Ийэ Анна Ивановна 1930-с сыллартан көхтөөх уопсастыбаннай үлэтинэн өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник биллибитэ.
Чурапчыттан Яковлев аатынан артыал колхуостааҕа Филиппова Екатерина Егоровна 1942 сыллахха литовка хотуурунан 40 гектар ходуһа сирин соҕотоҕун охсубут. Уус Алдан оройуонун “Кыһыл агроном” колхуостан Орлова Мария Васильевна бурдук баайыытыгар тэҥнээҕин булбатах. Ол курдук, 1944 сыллаахха аҥардас 10 күн устата 16 730 түүтэҕи баайбыт. Чурапчыттан Тельман аатынан колхуос оҕуруотчуттарын биригээдэтэ (биригэдьиир Давыдова Гликерия Степановна) 1944 сыл сайын үрдүк үүнүүнү ылары ситиспит.
1944-1945 сылларга өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн барыта 30 дьахтар үлэҕэ килбиэннэрин иһин Сэбиэскэй Сойуус үрдүкү уордьаннарынан уонна мэтээллэринэн наҕараадаламмыттара. Сүүһүнэн бастыҥтан бастыҥ үлэһит дьахталлар Өрөспүүбүлүкэтээҕи Бочуот кинигэтигэр киллэриллибиттэрэ. 1938 сылтан 1945 сылга диэри барыта 325 дьахтар Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин президиумун Бочуотунай гыраамататынан уонна “Саха АССР 15 сыла” өйдөбүнньүк бэлиэтинэн наҕараадаламмыттара, ол иһиттэн 179-һа аҥардас сэрии сылларыгар. «Сэрии сылларыгар килбиэннээх үлэтин иһин» Сталин төбөлөөх мэтээлинэн сэрии сылларыгар барыта 86006 киһи наҕарадаламмыта. Кинилэр истэригэр хас нэһилиэк, тэрилтэ аайы сүүһүнэн ахсааннаах үчүгэй үлэлэрин иһин наҕараадаламмыт дьахталлар бааллара.
Бу кылгас ыспараапкаҕа сэрии сорун-муҥун үллэстибит Ийэ дойду, фронт туһугар күүстэрин харыстаабакка үлэлээбит тыыл олохтоохторун барыларын дьылҕалара сырдатыллыбат, сурукка киирэн хаалбытынан аҕыйах киһи аата эрэ ааттанар. Ол гынан баран биһиги билэрбитинэн сурукка тиһиллибэтэх үлэһит үтүөтэ, хоһуун дьахталлар хас холкуос, артыал аайы бааллара. Кинилэр чэрдээх илиилэрин күүһүнэн дойдубут кураанахсыйбатаҕа, дьоммут-сэргэбит олоҕо огдолуйбатаҕа. Кинилэр кытаанахтан толлубатах, ыарахантан чаҕыйбатах күүстээх модун санаалара, таптыыр, ахтар сүрэхтэрин сылааһа Кыайыыга кынаттаабыта!
Наталия Степанова
